KUR’ÂN'DA MÜFRED MÂNÂDA OLAN ÂYETLER
es-Silefî «el-Muhtar Mine't-Tuyuriyyât» adlı eserinde, Şa'bi'nin şöyle dediğini nakleder: Ömer b. Hattab, aralarında İbnu Mesud'un da bulunduğu, develerin üzerinde yolculuk eden bir kafileye rastladı. Adamlarından birine: Bu kafilenin nereden geldiğini sormasını emretti. Onlar da mutlaka bir âlim olmalı diyerek, adamına şunu sormasını istedi: Kur’ân'ın en değerli â-yeti hangisidir? İbnu Mesud bu soruya, ***** «Allah ki O'ndan başka tanrı yoktur, daima diri, yaratıklarını koruyup yönetendir.» (Bakara, 255.) âyetidir, şeklinde cevap verdi. Hz. Ömer: Kur’ân'ın en muhkem âyeti hangisidir? sor bakalım dedi. İbnu Mesud buna da ***** «Allah, adaleti, ihsanı, akrabaya vermeyi emreder..» (Nahl, 90.) âyetidir, şeklinde cevapladı. Hz. Ömer: Kur’ân'ın en geniş mânalı âyeti hangisidir? sor bakalım, dedi. İbnu Mesud buna da, ***** «Artık kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa onu görür. Ve kim de zerre ağırlığınca şer yapmışsa onu görür.» (Zilzâl, 7-8.) âyetleridir, şeklinde cevapladı. Hz. Ömer Kur’ân'da en çok ümit veren âyet hangisidir? sor dedi, İbnu Mesud: ***** «De ki: Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım...» (Zümer, 53.) âyetidir, şeklinde cevaplayınca Hz. Ömer: Aranızda İbnu Mesud var mı? diye sordu. Onlar da: Evet vardır cevabını verdiler. Bu rivayetin bir benzerini, Abdurrazzâk «Tefsir»inde nakletmiştir.
Abdurrazzâk «Tefsir»inde, İbnu Mesud'dan şöyle dediğini rivayet e-der: Kur’ân'da adaleti en güzel şekilde ifade eden âyet, ***** (Nahl, 90.) âyeti, Kur’ân'ın en muhkem âyeti, ***** (Zilzâl, 7-8.) âyetidir.
Hâkim, İbnu Mesud'un şöyle dediğini rivayet eder: Hayır ve şerri ifade eden Kur’ân'ın en geniş manalı âyeti, ***** (Nahl, 90.) âyetidir.
Gene İbnu Mesud'dan yaptığı rivayette şöyle dediğini nakleder: Kur’ân-da sevinç ifade eden en değerli âyet, ***** «De ki: Ey nefsine karşı aşırı giden kullarım...» (Zümer, 53.) âyetidir. Kur’ân'da tevekkülü en güzel ifade eden âyet, ***** «Kim Allah'a güvenirse O, ona yeter..» (Talak, 3.) âyetidir.
Ebu Zerri'il-Haravî «FedâiIu'I-Kur’ân» adlı eserinde, Yahya b. Ya'mer tarikıyle İbnu Mesud'un şöyle dediğini rivayet eder: Resûlullah (s.a.v.) in şöyle dediğini işittim: Kur’ân'da en değerli âyet, ***** âyeti, adaleti en güzel ifade eden âyet, ***** âyeti, korkuyu en çok ifade eden âyet ***** (Zilzâl, 7-8.) âyetleri, en çok ümit veren âyet de, ***** «De ki: 'Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım, Allah'ın rahmetinden ümidi kesmeyin.» (Zümer, 53.) âyetidir.
Kur’ân'da en çok ümit veren âyetin hangisi olduğu hususunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunlar, sırasiyle şunlardır:
1 - Zümer sûresinin yukarıda zikredilen 53. âyetidir.
2- ***** «..'İnanmadın mı' dedi, 'Hayır'...» (Bakara, 260.) â-yetidir. Bunu Hâkim «Müstedrek» inde, Ebu Ubeyd de Safvân b. Selim'-den şöyle dediğini rivayet etmiştir: İbnu Abbâs, bir gün İbnu Ömer'le karşılaştığında şunu sordu: Kur’ân'da en ümit verici âyet hangisidir? Bu soruya İbnu Ö-mer: ***** (Zümer, 53.) âyetidir, şeklinde cevaplandırınca İbnu Abbâs: Lakin, bu mânada bir âyet, ***** «İbrahim de bir zaman: 'Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster' demişti. 'İnanmadın mı' dedi. 'Hayır İnandım, fakat kalbim kuvvet bulsun diye...» (Bakara, 260.) âyetidir, diyerek, Cenab-ı Hak, Hz. İbrahim'den ***** sözüyle razı olmuştur, buyurdu. İbnu Ömer bu söz ü-zerine: Hz. İbrahim'in bu şekildeki ifadesi, şeytanın vermiş olduğu vesveseden dolayı kalbde ârız olan endişeden ibarettir, dedi.
3- Ebu Nu'aym, «HiIye» adlı eserinde, Ali b. Ebi Tâlib'in şöyle dediğini rivayet eder: Ey Irak uleması, siz Kur’ân'da en ümit verici âyetin, ***** (Zümer, 53.) âyeti olduğunu söylersiniz. Fakat biz Mekke'liler, Kur'-an'da en ümit verici âyetin, şefaat ifade eden, ***** «Rabbin sana verecek ve sen de razı olacaksın..» (Duhâ, 5.) âyeti olduğu i-nancındayız.
4- Vâhidî, Ali b. Hüseyn'in şöyle dediğini rivayet eder: Cehennem ehline en ağır âyet, ***** «Şimdi tadın, artık size azabdan başka bir şey tattırmayacağız..» (Nebe', 30.) âyeti, tevhid ehline en çokça ümit vaad eden âyet, ***** «Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz..» (Nisâ, 48.) âyetidir.
Tirmizi, hasen bir senedle Hz. Ali'nin şöyle dediğini rivayet eder: Kur’ân'-da en sevdiğim âyet, ***** (Nisâ, 48.) âyetidir.
5- Müslim «Sahih»inde İbnu'l-Mübârek'in şöyle dediğini rivayet eder: Kur’ân'da en sevdiğim âyet, ***** «Sizden fazilet ve servet sahibi kimseler... Allah'ın bağışlamasını sevmez-misiniz?..» (Nûr, 22.) âyetidir.
6- İbnu Ebi'd-Dünya, Kitabu't-Tevbe bahsinde Ebu Osman Nehdî'nin şöyle dediğini rivayet eder: Bana göre bu ümmete en ümit verici âyet, ***** «Başka bir kısmı da günahlarını itiraf ettiler, iyi işle kötü işi birbirine karıştırdılar.» (Tevbe, 102.) âyetidir.
7-8- Ebu Cafer en-Nahhâs şöyle der: ***** «Yoldan çıkmış kavimden başkası helak edilir mi?» (Ahkâf, 35.) âyeti, bana göre Kur'-an'ın en ümit verici âyetidir. Ancak İbnu Abbas, bu nevi âyetin ***** «...Şüphesiz Rabbin onların zulümlerine karşı mağfiret sahibidir...» (Ra'd, 6.) âyeti olduğunu söyler. Aynı ibareyi Mekkî, İbnu Abbas'dan rivayet ederek, Cenab-ı Hak, Ra'd âyetinde ***** «..onların ihsanlarına karşı..» buyurmamıştır, demiştir.
9- Heravî «Menâkibu'ş-Şafi'î» adlı eserinde, İbnu Abdi'l-Ha-kem'in şöyle dediğini rivayet eder: Şafiî'ye hangi âyet, ümit vericidir diye sordum. Cevabında ***** «Akraba olan yetimi, yahut hiç bir şeyi olmayan yoksulu..» (Beled, 15-16.) âyetleri olduğunu söylemiştir. Kendisine, Mümin'e ümit veren hangisidir, diye sorduğumda: «Kıyamet gününde her Müslüman'a kâfirlerden birini fidye etmesi hakkı verilip» şeklindeki hadistir, cevabını vermiştir.
10- ***** «De ki: Herkes kendi haline uygun yolda hareket eder..» (İsrâ, 84.) âyetidir.
11- ***** «..biz nankörden başkasını cezalandırır mıyız?» (Sebe', 17.) âyetidir.
12- ***** «Bize -Allah-ı yalanlayıp O'n, dan yüz çevirenin azaba uğrayacağı vahyolundu...» (Tâhâ, 48.) âyetidir. Bunu Kirmâni nakletmiştir.
13-***** «Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizin yaptığı yüzündendir. -Allah- bir çoğunu da affeder..» (Şûrâ, 30.) âyetidir.
Bu dört âyeti Nevevî, «Ruûsu'I-MesâiI» adlı eserinde nakletmiştir. Son âyet, Hz. Ali'den rivayet edilmiştir. İmam Ahmed «Musned»inde Hz. Ali'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: Size Resûlullah'ın bildirdiği Kur’ân'ın en faziletli âyetini söyleyeyim mi? Bu âyet, ***** (Şûrâ, 30.) âyeti hakkında Şiblî şöyle der: Allah, kendisini birleyen, şehadet getiren bir kâfire cennete girme iznini verirse, kelime-i şehadette devamlı bulunanı hiç cennetten çıkarır mı?
13- Borç âyetidir. Bunun izahı şudur: Bu âyetle Allah kullarına dünyevî menfaatlerinde yol göstermiş, az olsun çok olsun, borçlarını yazma hususuna önem vermelerini istemiştir. Bu âyetle Allah Kullarını bağışlayacağı ümidini vermektedir.
Burada, şunu ilave etmek isterim: Buna, İbnu Munzir'in İbnu Mesud'dan-yaptığı şu rivayet ilave edilebilir. İbnu Mesud'un bulunduğu bir mecliste Allah'ın İsrail oğullarını faziletli kılmasından söz edilince İbnu Mesud şunları söyledi: Benû İsrailden biri, günah işlediğinde, sabahleyin kapısına şu bırakılırdı; «İşlediğiniz günahın kefâreti olarak Allah'tan bağışlanmanızı dileyin ki günahlarınız bağışlansın.» Allah'a yemin ederim ki şu âyet bana, dünya ve dünyada olanlardan daha sevimlidir. Bu âyet, ***** «Ve onlar bir kötülük yaptıkları ya da nefislerine zulmettikleri zaman Allah'ı hatırlayarak» (Âl-i İmrân, 135.) âyetidir.
İbnu Ebi'd-Dünya, Kitabu't-Tevbe bahsinde, İbnu Abbas'ın şöyle dediğini nakleder: Nisâ sûresinde sekiz âyet vardır ki Müslümanlara, bütün dünya malından daha hayırlıdır. Bunlar:
1- (Nisâ, 26) «Allah size -helâl ve haram olanı- açıklamak ve sizi, sizden öncekilerin yollarına iletmek ve sizin günahlarınızı bağışlamak istiyor...»
2- (Nisâ, 27.) «Allah, sizin tevbenizi kabul etmek istiyor, şehvetlerine uyanlar ise sizin büyük bir sapıklığa düşmenizi istiyorlar.»
3- (Nisâ, 28.) «Allah sizden ağır teklifleri hafifletmek istiyor...»
4-(Nisâ, 31.) «Eğer size yasaklanan büyük günahlardan kaçınırsanız...»
5-(Nisâ, 40.) «Allah zerre kadar haksızlık etmez...»
6- (Nisâ, 110.) «Kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de sonra Allah'tan mağfiret dilerse...»
7- (Nisâ, 48.) «Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz..»
8- (Nisa, 152.) «Ve onlar ki, Allah'a ve elçilerine inandılar, onlardan hiç biri arasında ayırım yapmadılar...» âyetleridir.
İbnu Ebi Hâtim, İkrime'nin şöyle dediğini rivayet eder: İbnu Abbas'a: Kur' an'da, Müslümana en kolay gelen âyet hangisidir, diye sorulduğunda, ***** «Rabbimiz, Allah'tır deyip sonra..» (Fussilet, 30.) âyetidir, cevabını vermiştir.
İbnu Râhaveyh, «Musned»inde şöyle rivayet etmiştir: Bize Ebu Ömer 'Akadî, o da, bize Abdullah b. Atıyye, o da Muhammed b. Munteşir'in şöyle dediğini nakleder: Bir kimse Ömer b. Hattab'a, Kur’ân'da en çok korku veren â-yeti biliyorum dedi. Hz. Ömer bu sözüne kızarak elindeki sopayla vurdu: Niye bu âyeti arayıp buldun? Peki, o hangi âyettir diye sordu. O kimse, ***** «Kötülük yapan cezasını çeker» (Nisâ, 123.) âyetidir cevabını verdi. Ve şunu ilave etti: Bizden kim olursa olsun, kötülük yaptığında mutlaka cezasını görür. Bunun üzerine Hz. Ömer: Bu âyet nâzil olduğunda, yiyip içmez durumdaydık. Sonra bunu hafifleten, ***** «kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de sonra Allah'dan mağfiret dilerse, Allah'ı bağışlayıcı ve esirgeyici bulur.» (Nisâ, 110.) âyeti nâzil olunca rahatladık, buyurdu.
İbnu Ebi Hatim, Hasan-i Basri'nin şöyle dediğini rivayet eder: Ebu Berze Eslemi'ye, cehennem ehline işaret eden en şiddetli âyet hangisidir diye sordum. Bana: ***** «..artık size azabdan başka bir şey artırmayacağız..» (Nebe', 30.) âyetidir, cevabını verdi.
«Sahihu'l-Buharî»de Süfyân'ın şöyle dediği rivayet edilir: Kur'-an'da bana en şiddetli gelen âyet, ***** «..siz Tevrat'ı, İncil'i ve Rabbinizden size indirileni uygulamadıkça bir esas üzerinde değilsiniz.» (Mâide, 68.) âyetidir demiştir.
İbnu Cerir, İbnu Abbas'ın şöyle dediğini rivayet eder: Kur’ân'da şu âyetten daha azarlayıcı bir âyet görmedim. ***** «Rabbanîler ve hahamların onları günah söz söylemekten, haram yemekten men etmeleri gerekmez miydi?..» (Mâide, 63.)
İbnu Mübarek «Kitabu'z-Zühd»ünde, Dahhâk b. Müzahim'in şöyle dediğini rivayet eder: Kur’ân'da bana göre, Mâide, 63. (yukarıda geçen) âyeti, korku veren âyetlerin en şiddetlisidir.
İbnu Ebi Hatim, Hasani Basri'nin şöyle dediğini rivayet eder: Resûlullah'a ***** «..Fakat Allah'ın açığa vuracağı şeyi içinde gizliyordun, insanlardan çekiniyordun..» (Ahzâb, 37.) âyetinden daha ağır gelen bir âyet nâzil olmamıştır.
İbnu Munzir, İbnu Sîrin'den şu rivayette bulunmuştur: Münafıklara, şu â-yetten daha çok korku veren bir âyet nâzil olmamıştır. ***** «İnsanlardan kimi de vardır ki, 'Allah'a ve âhiret gününe inandık' derler, oysa inanmamışlardır.» (Bakara, 8.) âyet.
İbnu Munzir, Ebu Hanife'den şunu rivayet eder: Kur’ân'da en çok korku veren âyet, ***** «Kafirler için hazırlanmış ateşten sakının..» (Âl-i İmrân, 131.) âyetidir.
Bazıları da en çok korku veren âyetin, ***** «Ey iki sekal (bir ağırlığı, şerefi olan iki toplum) sizin için de (hesabınızı görecek) boş vaktimiz olacak.» (Rahman, 31.) âyeti olduğunu söylemiş, bu yüzden bazı ulema bu âyeti gece bekçisinden işitseydim, sabaha kadar uyumazdım demiştir.
Ebu Zeyd «Nevadir» adlı eserinde, İmam Malik'in şu sözünü nakleder: Nefsine uyanlara dehşet veren âyet, ***** "O gün bazı yüzler ağarır, bazı yüzler kararır..» (Âl-i İmrân, 106.) âyetidir.
İbnu Ebi Hatim, Ebu'l-Âliye'nin şu sözünü nakleder: Kur’ân'da iki âyet vardır ki, Kur’ân'la mücadele edene, çok ağır gelir. Bunlar, ***** «İnkâr edenlerden başkası, Allah'ın âyetleri hakkında mücadele etmez..» (Mü'min, 4.) âyeti ile, ***** «Kitapta ayrılığa düşenler, elbette derin bir anlaşmazlık içindedirler.» (Bakara, 176.) âyetidir.
Saîdi şöyle der: Hacc sûresi; içinde Mekkî-Medenî, hazarî-seferî, leylî-neharî, harb ve sulh hâli, nasih-mensuh gibi âyetleri ihtiva eden bir sûredir. Mekkî âyetler, otuzuncu âyetten sûrenin sonuna kadar devam eden âyetlerdir. Medeni âyetler, on beşinci âyetten otuzuncu âyete kadardır. Leylî âyetler, sûrenin başından itibaren beş âyettir. Neharî âyetler, dokuzuncu âyetten on ikinci âyete kadar olan âyetlerdir. Hadarî âyetler, yirminci âyete kadar devam eden âyetlerdir.
Suyutî şunu ilave eder: Seferi âyet, sûrenin ilk âyetidir. Nasih âyeti ***** «Kendileriyle savaşılan Müminlere savaşma izni verildi..» (Hac, 39.), mensûh, ***** «Allah aranızda hükmedecektir..» (Hac, 69.) âyetidir ki bunu seyf âyeti neshetmiştir. ***** «Senden önce hiç bir resûl göndermemiştik ki...» (Hac, 52.) âyetini ise ***** «Sana okutacağız ve sen unutmayacaksın.» (A'lâ, 6.) âyeti neshetmiştir.
Kirmâni şöyle der: Müfessirler, ***** «Ey inananlar, a-ranızda şahitlik etsin..» (Mâide, 106.) âyetini, hüküm, mânâ ve irâb bakımından Kur’ân'ın müşkil âyetlerinden olduğunu zikrederler.
Bir başka müellif şöyle der: ***** «Ey Ademoğulları, süslerinizi alın.» (A'raf, 31.) âyeti, emir, nehiy, mübah ve haram bakımından, dînî hükümlerin esaslarını toplayan bir âyettir.
Kirmânî «Acaib» adlı eserinde: ***** «Size en güzel kıssayı anlatıyoruz.» (Yûsuf, 3.) âyeti hakkında şunu söyler: Âyetteki kıssa sözü, Yusuf kıssasına işaret eder. Hased edenle edileni, efendi ile kölesi, şahidlik edenle edileni, âşık ile mâşuku, hapsedilenle serbest bırakılanı, tutuklananla tutuklanmayanı, bollukla kıtlığı ve insan için izahı güç olan şeyleri ihtiva ettiğinden, bu kıssaya «ahsenu'l-Kasas» adı verilmiştir.
Ebu Ubeyde'nin Ru'be'den şu rivayetini de nakleder: Kur’ân'da en mânalı âyet, ***** «O halde sen emrolunduğun şeyi açıkça söyle..» (Hicr, 94.) âyetidir.
İbnu Hâleveyh, «Kitabu Leyse» adlı eserinde şöyle der: Arapça-da mâ-i nâfiyeyi üç lügatta toplayan âyet, ***** «O kadınlar onların anaları değildir.» (Mücadele, 2.) âyetidir. Cumhur, ***** kelimesindeki tâ'yı mansub, bazı ulema merfû, İbnu Mesud da harfi cer ilavesiyle mecrur okumuştur. İbnu Hâleveyh, Kur’ân'da ***** vezninde, İbnu Abbas'ın kırâatına göre ***** «İyi bilin ki onlar O'ndan gizlenmek için göğüslerini büzerler..» (Hûd, 5.) âyetinden başka bir âyet yoktur.
Bazı müellifler şöyle der: Kur’ân'ın en uzun sûresi Bakara, en kısa sûresi Kevser sûresi, en uzun âyet borç âyeti, en kısa âyet, ***** ile ***** âyetidir. En uzun kelime ise, ***** «..Onunla sizi suladık..» (Hicr, 22.) â-yetindeki kelimedir.
Kur’ân'da mevcut şu iki âyet, mu'cem harflerden meydana gelmiştir. Bunlardan biri, ***** «Sonra o üzüntünün ardından (Allah) size bir güven indirdi ki..» (Âl-i İmrân, 154.) âyet, diğeri de, ***** «Muhammed Allah'ın Resûlüdür..» (Fetih, 29.) âyetidir.
Kur’ân'da ardarda ***** harfinin geldiği iki âyet vardır. Bunlar (Bakara, 235.) âyeti ile, ***** (Kehf, 60.) âyetidir. İki ***** harfinin bulunduğu âyet, sadece ***** (Bakara, 200.) âyeti ile ***** (Müddessir, 42.) âyetidir. İki ***** harfinin ardarda geldiği âyet, ***** (Âl-i İmrân, 85.) â-yetidir. Kur’ân'da yirmi üç kef harfinin bulunduğu âyet sadece borç (Bakara, 282.) âyetidir. İçinde on üç vakf (duruş) bulunan âyet, iki miras (Nisâ, 11-12.) âyetidir. İçinde on tane vâv harfi bulunan üç âyetlik sûre, Asr sûresidir. İçinde elli iki vakf bulunan, elli bir âyetlik sûre, Rahmân sûresidir. Bu sözlerin çoğunu İbnu Hâleveyh nakletmiştir.
Ebu Abdillah Habbâzî şöyle der: Sultan Mahmud b. Melikşah'ın huzuruna çıktığımda bana ilk sorusu, Kur’ân'da gayın ile başlayan âyetler hangisi, olmuştur. Kendilerine bunun ***** (Gâfir, 3.) ***** (Rûm, 2.) ve ***** (Fatiha, 7.) âyetleri olduğunu söyledim.
Şeyhulislam İbnu Hacer'in kendi hattıyla yazılmış bir eserinden şunları naklettim: Kur’ân'da ardarda gelen dört şeddeli âyetler şunlardır: ***** «..Rabbin asla unutkan değildir. O, göklerin...Rabbidir.» (Meryem, 64, 65.), ***** (Nur, 40.), ***** (Yâsin, 58.), *****
