MÜELLİFLER

1 - Abdulkâhir el-Curcânî

Abdulkâhir b. Abdirrahman b. Muhammed Ebu Bekr (v. 471/1078).

Nahiv, icaz ve belâgat ilminin tanınmış simalarındandır. Curcân kasaba­sında dünyaya gelmiş, tahsilini burada tamamlamıştır. Nahiv ilmini Ebu Ali el-Fârisi'nin kızkardeşinin oğlu Muhammed b. Huseyn'den öğrenmiş, bu sahada imam derecesine ulaşmıştır. Şafiî ulemasındandır. Eşarî mezhebinde tanınmış bir şahsiyettir.

Önemli eserleri şunlardır: Esraru'l-Belâga, Delâilu'I-İcaz, el-Mugnî fî İcâ-zi'l-Kur’ân, Şerhu'l-İdah, eş-Şâfî, Kinâyetu'l-Umde, el-Avâmilu'l-Mie, el-Farku beyne' I-Fırak.

A'lam, IV, 174; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 340-41; Keşfu'z-Zunûn, I, 120, Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 330-31.

2- Abdulkâhir et-Temimî

Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed b. Abdillah et-Temimî Ebu Mansur (v. 429/1037).

Çeşitli ilimlerde zamanın önde gelen âlimlerindendi. Horasan ulemasının çoğu, ilmini Abdulkâhir'den almıştır. Tahsilini Bağdat'ta tamamlamış, sonra Ho­rasan'a yerleşmiştir. Ebu Amr b. Nuceyd, Ebu Amr Muhammed b. Cafer b. Ma-tar, Ebu Bekr el-İsmâilî ve Ebu Ahmed b. Adiyy gibi ulemadan ders almış, Bey­hakî, Kuşayrî ve Abdulgafir b. Muhammed b. Şîruveyh gibi âlimler yetiştirmiştir. Tedris hayatı boyunca, on yedi ayrı ilimde ders vermiştir. Çok zengin ve şah­siyet sahibiydi.

Önemli eserleri şunlardır: en-Nâsih ve'l-Mensuh, Fedâihu'l-Mu'tezile, el-Farku beyne'l-Fırak, et-Tahsil fî Usûliddin, Tevilu'l-Muteşâbihât fi'l-Ahbâr ve'l-Âyât, el-Milel ve'n-Nihal, et-Tekmile fi'l-Hisab, Bulûgu'l-Medâ fî Usûli'l-Huda.

A'lam, IV, 173; Keşfu'z-Zunûn, II, 1921; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 227-30.

3- Abdullatif el-Bağdâdî

Abdullatif b. Yûsuf b. Muhammed b. Ali Muvaffakuddin Ebu Muhammed. (v. 629/1231)

İslâm filozoflarındandır. Hikmet, ilmu'n-nefs, tıp, tarih ve edebiyat saha­sında şöhret bulmuştur. Bir müddet Haleb'de ikamet ettikten sonra Mısır, Ku­düs, Malta ve Hicaz'da bulunmuştur. Devlet ricali nezdinde saygı görmüştür. İbnu Batti ve Ebu Zu'ra gibi ulemadan hadis dinlemiş, Ebulkasem b. Fadlan'dan fıkıh dersi almıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Kavanînu'I-BeIâga, el-Kıyas, Garibu'l-Hadis, et-Tecrid, Zeylu'l-Fasih, el-Câmi'u'l-Kebir, en-Nefs, el-'İlmu'l-İlahi, Hakaiktu't-Devâ'î ve'l-Giza, el-Havass, el-Medinetu'l-Fâdıla.

A'lâm, 14/183-84; Keşfu'z-Zunûn, 11/1361; Şezerâtu'z-Zeheb, V/132.

4- Abdurrazzak

Abdurrazzak b. Hemmâm b. Nâfi', Ebu Bekr es-San'ânî. (v. 211/828)

Yemen'de tahsilini yapmıştır. Tefsir ve hadis sahasında şöhret bulmuş­tur. Tefsire dair eseri, ilk kaynaklardan sayıldığı için ayrı bir öneme sahiptir. İbnu Cureyc, sevr b. Yezid, Mamer, Evzaî ve Sevri gibi zevattan hadis rivayet etmiştir. Kendisinden; İmam Ahmed, İbnu Main yedi sene müddetle istifade et­mişler, Tefsir'ini bu tarikle tâbiundan almıştır. Hadis'de Buhâri'nin şeyhidir.

Tefsir'inden başka, günümüze intikal eden eseri bilinmemektedir.

A'lâm, 1V/126; Keşfu'z-Zunûn, 1/452; Şezerâtu'z-Zeheb, 11/27; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, 1/296.

5- Acurrî

Muhammed b. Huseyn b. Abdillah Ebu Bekr. (v. 360/970) Şâfii fakihlerindendir. Hadis sahasındaki şöhretiyle tanındığı için, kay­naklarca muhaddis olduğu ifade edilir. Bağdat'ın köylerinden Accur'da dünya­ya gelmiştir. Hicri 330 yılından önce Mekke'ye yerleşmiş, vefatına kadar bura­da kalmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Ahlâku Hameleti'l-Kur’ân, Ahlaku'l-Ulema, Ah-bâru Ömer b. Abdilaziz, et-Teferrudu ve 'Uzletu, eş-Şubuhât, Tahrimu'n-Nerd ve'ş-Şatranc ve'l-Melahî.

A'lâm, V1/328; Keşfu'z-Zunun; 1/37; Şezerâtu'z-Zeheb, 111/35.

6-Ahfeş (el-Evsat)

Said b. Mes'ade Ebu'l-Hasen. (v. 215/830)

Basra'da ikamet etmiş, ilk tahsilini burada tamamlamıştır. Lügat ilmini Sibeveyh'den almış, el-Halil'den okumuştur. Kelbi, Nehaî, Hişam b. Urve'den hadis rivayetinde bulunmuştur. Ebu Hâtim es-Sicistânî, kendisinden ri­vayet etmiştir. Bir müddet Bağdat'ta kalmış, eserlerinin bir kısmını burada yaz­mıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Me'âni'l-Kur’ân, el-Evsat fi'n-Nahv, el-Meka-yis fi'n-Nahv, el-İştikak, el-'Arud, el-Kavâfi, Kitâbu'l-Mülûk, Kitabu Vakfı't-Tâm.

A'lâm, 111/154-55; Şezerâtu'z-Zeheb, 11/36; Keşfu'z-Zunûn, 11/170, Tabakatu'l-Müfessirin, 1/185-86.

7-Ahmed b. Hanbel

Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybanî Ebu Abdillah. (v.241/855)

Hanbeli mezhebinin kurucusu ve imamıdır. Aslen Mervli'dir. Bağdat'a yerleşmiş, ilmini burada almış, burada tedriste bulunmuştur. Hayatını ilim tahsi­liyle geçirmiş, Kufe, Basra, Mekke, Medine, Yemen ve Şam gibi beldeleri do­laşmış, gördüğü ilim erbabından bilgi almıştır. Şöhreti, hadis sahasında yayıl­mıştır. Sağlam bir akideye sahip olduğundan, mu'tezili görüşleri benimseyen Abbasi halifelerine karşı mücadeleye girişmiş, değişik şekillerde zulme uğra­mıştır. Zamanında şöhret bulan Halku'l-Kur’ân meselesinde Mutasımbillah ta­rafından yürütülen davaya, tek başına muhalefet etmiş, uzun süre hapseldil-miştir.

Önemli eserleri şunlardır: 300.000 hadis'i ihtiva eden el-Müsned, et-Tarih, et-Tefsir, en-Nasih ve'l-Mensuh, el-Mukaddem ve'l-Muahhar fi'l-Kur’ân, Fedâilu's-Sahabe, 'İlelu'l-Hadis, er-Raddu 'alâ'l-Cehmiyye.

'Alâm, 1/192-93; Keşfu'z-Zunûn, 11/1680; Şezerâtu'z-Zeheb, 11/ 96; Tabakâtu'l-Müfessirin, 1/70-72.

8-Ali b. el-Medenî

Ali b. Abdillah b. Cafer el-Basri Ebu'l-Hasen. (v. 234/849)

Basra'da doğmuştur. Hadis ve tarih ilminde şöhret bulmuştur. Hadis ihti­lafları konusunda İmam Ahmed'den daha geniş bilgiye sahipti. Buhâri'nin hoca-larındandır. İki yüze yakın kitap telif etmiştir. Samarra'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Esbâbu'n-Nüzûl, el-Esâmî ve'l-Kunâ, et-Taba-kât, Kabâilu'l-Arab, et-Târih, İhtilafu'l-Hadis, Mezahibu'l-Muhaddisin.

A'lâm, V/118; Keşfu'z-Zunûn, 1 /76; Şezerâtu'z-Zeheb..

9- Ali b. Sehl en-Nisabûri

Ali b. Sehl b. Abbas b. Sehl, Ebu'l-Hasen. (v. 491/1098) Nisâbur ulemasındandır. Sem'ani'nin verdiği bilgiye göre tefsirde imam derecesine ulaşmıştır. Tasavvuf ehlindendir. Ebu Osman es-Sabuni, Ebu Osman el-Bahîrî ve Ebu'l-Kâsım el-Kuşayrî'den ilim öğrenmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kur’ân, Zâdu'l-Hâdır ve'l-Bâdır, Mekâ-rimu'l-Ahlak.

Subkî, Tabakatu'ş-Şâfiiyye, v, 258; Tabakâtu'l-Mufessirîn, 1, 404 (dip­not 1)

10- Askerî

Hasen b. Abdillah b. Sa'id b. İsmâil Ebu Ahmed (382/993)

Ehvaz'a bağlı Askermuhkem şehrinde doğduğundan Askerî lakabını al­mıştır. Zamanın meşhur edip ve fukahasındadır. Bağdat'a yerleşmiş, ayrıca Basra ve Isfahan gibi ilim merkezlerini dolaşmış, sahip olduğu geniş ilmiyle kendini tanıtmış, birçok ulema tarafından ziyaret edilerek kendisinden istifade edilmiştir. Ebu Hilal Askerî'nin dayısıdır.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tashif ve't-Tahrif, ez-Zevacir ve'l-Mevâi'iz, el-Hikem ve'l-Emsal, Rahatu'I-Ervah, Tashihu'l-Vucuh ve'n-Nezair, Sına'atu'ş-Şi'ir.

Alam, II, 211; Keşfu'z-Zunun I, 411, 675; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 102-103.

11-BâkıIlanî

Muhammed b. Tayyib b. Muhammed b. Cafer Ebu Bekr (v. 403/1013).

Kelam ulemasının ileri gelenlerindendir. Basra'da doğmuş, tahsiline bu­rada başlamış, Bağdat'a giderek çeşitli ulemanın derslerine katılmış, kendini ye­tiştirmiştir. Buraya yerleşen Bâkillanî, özellikle kelamî meselelerdeki münaka­şalarıyla tanınmıştır. Bizans imparatorluğu zamanında İstanbul'da, Hristiyan u-lemasıyla münakaşalara iştirak etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: İ'cazu'l-Kur’ân, el-İnsaf, el-İntisâr li Sıhhati Nakli'l-Kur’ân, et-Temhid, Hidayetu'l-Murşidin, Keşfu'l-Esrar ve Hetku'l-Estar, Kitabu'r-Raddi ale'l-Mu'tezile, et-Takrib ve'l-İrşad.

Alam, VII, 46; Keşfu'z-Zunun, I, 120, 173; Şezerâtu'z-Zeheb, IIl, 168-170.

12-Bedruddin b. Mâlik

Muhammed b. Muhammed b. Abdillah b. Mâlik et-Tâ'î, Ebu Abdillah (v. 686/287).

Nahiv, maâni ve beyan ilimlerinde şöhret bulmuş, tahsilini babasından almıştır. Bir müddet Balebek'de bulunduktan sonra Şam'a dönmüş, babasının vefatı üzerine tedris vazifesini yürütmüştür. İbnu Zemelkâni gibi ilim erbabı ye­tiştiren Bedruddin, Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Misbah fi'l-Maânî ve'l-Beyan, Ravdu'l-Ezher,

Şerhu Lâmiyeti'l-Ef'al, el-Arud, Tasrifu İbnu Hâcib.

A'lam, VII, 260; Keşfu'z-Zunun, II, 1710; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 398-99.

13- Behâuddin es-Subkî

Ahmed b. Ali b. Abdilkâfi Ebu Hâmid (v. 763/1362).

Takıyyuddin es-Subkî'nin büyük oğludur. Faziletli bir kişiliğe sahiptir. Ha­yatının sonlarında Şam kadılığı ve kazaskerliğinde bulunmuştur. Mekke'de ve­fat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Arusu'I-Efrah fi Şerhi Telhisi'l-Miftah.

A'lam, I, 171; Keşfu'z-Zünun, I, 477.

14- Begavî

Huseyn b. Mesud b. Muhammed Muhyissunne Ruknuddin. (v. 516/1122).

Tefsir, hadis ve fıkıhta imam derecesine ulaşmış âlimlerdendir. Kadı Hu-seyn'in en kuvvetli talebesiydi. Kendisinden hadis ve fıkıh ilmini almıştır. Ayrıca Ebu'l-Hasen ed-Dâvudî, Sayrafî, Ebu'l-Hasen Ali b. Yusuf el-Cuveynî gibi âlim­lerden tahsil görmüştür. Son derece müttaki olduğundan, verdiği derslerde daima abdestli bulunmuştur. Merverûz'da yaşamış, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Meâlimu't-Tenzil, Şerhu's-Sunne, Mesâbihu's-Sunne, el-Cem'u Beyne's-Sahihayn, et-Tehzib fi'l-Fıkh.

A'lam, II, 248; Keşfu'z-Zunun, II, 1726; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 48-49; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 157-59.

15- Bekr b. Alâ

Bekr b. Muhammed b. Alâ b. Muhammed b. Ziyad, Ebu Fadl (v. 344/955).

Basra ulemasındandır. Mısır'a yerleşmiş, Mâliki mezhebinin ileri gelen u-lemasından biri olarak burada ders vermiştir. Kendisinden pek çok zevat hadis rivayet etmiştir. Bir ara Irak'ta kadılık yapmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkamu'l-Kur’ân, Kitabu Usuli'l-Fıkh, Kitabu Mesâili'l-Hilâf, Kitabu Reddi ale'l-Kaderiyye.

Şezerâtu'z-Zeheb, II, 366; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 118-120.

16-Bekrî

Abdullah b. Abdilaziz b. Muhammed el-Endülüsî, Ebu Ubeyd (v. 487/ 1094).

Tarih ve coğrafya sahasındaki bilgisiyle tanınmıştır. Hadis ilminde de si­ka olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda edebiyatla da ilgilenmiş, bu sahadaki bilgisiyle tanınmıştır. Sülalesi, Bekr b. Vâil'e dayanır. İşbiliye'nin batısındaki bir şehirde dünyaya gelmiş, Kurtuba'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Mu'cemu Mestu'cime, A'lamu'n-Nubuvve, Şer-hu Emâli'l-Kâlî, Faslu'l-Makâl fî Şerhi Kitabi'l-Emsâl li'bn Sellâm.

A'lam, IV, 233; Keşfu'z-Zunûn, II, 1737.

17-Beydâvî

Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Ali Nâsıruddin Ebu'l-Hayr (v. 685/1286).

Şiraz'da yetişen ilim erbabındandır. Şafii fıkhında olduğu kadar, tefsir ke­lam ve mantık ilmindeki şöhretiyle de tanınmıştır. Uzun müddet Şiraz kadılığını yapmış, Tebriz'de bulunmuş, burada ilmi münazaralara katılmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Tevil, Minhacu'l-Vusûl ilâ ilmi'l-Usûl, Tavâli'u'l-Envâr, Lubbu'l-Lubab fi ilmi'l-İ'rab, Şerhu'I-Matali' fi'l-Mantık, el-Gâyetu'l-Kusva fi Dirayeti'l-Fetva.

A'lam, IV, 248-49; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 392-93; Keşfu'z-Zunûn, I, 186-87; Tabakâtu'l-Müfessirîn I, 242-43.

18-Beyhakî

Ahmed b. Huseyn b. Ali Ebu Bekr (v. 458/1066)

Meşhur hadis ulemasındandır. Nisabur'a bağlı Beyhak kasabasında dün­yaya gelmiş, ilk tahsilini burada yaparak Bağdat, Kufe, Mekke ve diğer ilim merkezlerinde bulunmuş, ilim ve irfanıyla kendini tanıtmıştır. Hayatının sonların­da Nisabur'a yerleşmiş, burada vefat ederek cenazesi doğduğu yere nakledil­miştir. Şafii mezhebinin fikirlerini yaymada büyük rol oynamıştır. Zehebi'nin ifa­desine göre Beyhakî, müstakil bir mezheb kuracak kadar ilmi hüviyet ve şah­siyete sahiptir. Çok sayıda eser telif etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Delâilu'n-Nubuvve, el-Esmâ ve's-Sıfât, et-Ter-gib ve't-Terhib, el-Mebsut, el-Kıraatu Halfe'l-İmam, el-Maarif, el-Adâbu fi'l-Hadis.

A'lam, I, 113; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 304; Keşfu'z-Zunûn, I, 760; Taba-kâtu'ş-Şafiyye, III, 3.

19-Bezzâr

Ahmed b. Amr b. Abdilhâlık Ebu Bekr (v. 292/905). Basra'lıdır. Hadis ilminde geniş bilgisiyle tanınmıştır. Isfahan, Bağdat ve Şam'da hadis rivayet etmiştir. Ramle şehrinde hakkın rahmetine kavuşmuştur. Kebir ve Sagir olmak üzere iki Müsned'i vardır. A'lam, I,182; Keşfu'z-Zunûn, II, 1682; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 209.

20- Bika'î

İbrahim b. Ömer b. Haseni'r-Rubat b. Ali b. Ebi Bekr Burhanuddin Ebu'l-Hasen (v. 885/1480).

Bugün Lübnan topraklarında bulunan Bika'a kasabasında dünyaya gel­miştir. Çocukluğunu Hırba köyünde geçiren Bika'î, Şam'a gelerek tahsiline başlamıştır. Hıfzını burada tamamlamış, Şâtibiye'nin yansını ezberlemiş, kırâat-ı seb'ayı öğrenmiştir. İbnu Cezerî Şam'a geldiğinde, aşere usulünü öğrenmiş, kırâat sahasında kendisinden icazet almıştır. Yirmi yaşlarında Kudüs'e gelmiş, tekrar Şam'a dönerek matematik ve cebir dersleri almış, ilminin büyük kısmını, İbnu Bahâdır'ın yanında kalarak İbnu Hacer'den okumuş, hadis ilmindeki bilgi­lerini tamamlamıştır. Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Nazmu'du-Durer fi Tenâsubi'l-Âyi ve's-Suver, Unvânu'z-Zaman fi terâcumi'ş-Şuyûhi ve'l-Akran, Şerhu Cem'i'l-Cevâmi', Ten-bihu'l-Gabiyy ala Tekfîri İbn Arabi, Mesâ'idu'n-Nazar li İşrafi ala Makâsıdı's-Su-ver.

A'lam, I, 50; Keşfu'z-Zunûn, II, 1961-62; Şezerâtu'z-Zeheb, VII, 339-340.

21-Ca'berî

İbrahim b. Ömer b. İbrahim b. Halil Burhanuddin Ebu İshak (v. 732/1332).

Fırat nehri üzerinde Ca'ber kalesinde dünyaya gelmiştir. Küçük yaştan itibaren kıraatla meşgul olmuş, Ebu'l-Hasen ej-Vucûhî'den kırâat-ı seb'a, Mun-tehabu't-Tekrîtî'den kırâat-ı aşara'yı okumuş, tahsilini Şam ve Bağdat'ta ta­mamlamıştır. Sonra Filistin'e dönerek uzun müddet burada kalmış, burada ve­fat etmiştir. Takıyyüddin Subkî ve Zehebî, kendisinden rivayette bulunmuşlar­dır.

Önemli eserleri şunlardır: Takrîbu'l-Me'mul fi Tertîbi'n-Nuzûl, Şerhu'ş-Şâ-tıbiyye, Mukaddimetu fi'n-Nahv, Nüzhetu'l-Berara fi'l-Kıraati'l-Aşara, Ukudu'l-Cuman fi Tecvidi'l-Kur’ân, er-Ravda

A'lam, I, 49; Keşfu'z-Zunûn, I, 464-65; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 97-98.

22- Cafer b. Şemsil-Hilâfe

Cafer b. Muhammed b. Muhtar el-Afdalî Ebu'l-Fadl (v. 622/1225).        Şâir ve edip bir zattır. Güzel hattı vardır. Bu yüzden pek çok eseri istin-sah etmiş, yazısının güzelliği ve doğruluğundan, herkesin itibarını kazanmıştır. Şiire karşı aşırı sevgisinden pek çok seçme şiirlerini bir Divan'da toplamıştır. Kahire'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Âdâbu'n-Nâfi'a bi'l-Elfâzi'l-Muhtâra el-Câmi'a,

Divânu'ş-Şiir.

A'lam, 11,14; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 1000.

23-Celâluddin Bulkînî

Abdurrahman b. Ömer b. Raslan b. Nâsır b. Sâlih Ebu'l-Fadl (v. 824/ 1421).

Kahire'de doğmuş, tahsilini babası Sirâcuddin'in yanında tamamlamıştır. Ondan önce Kur’ân'ı hıfzetmiş, Tedrib adlı eserini okumuş, el-Hâvi'yi ezberle­miştir. Aşırı bir zeka ve ezberleme gücüne sahip olan Celâluddin fıkıh, usul, A-rap dili, tefsir, maâni ve beyan ilimlerinde şöhret bulmuştur. Babası hayatta i-ken ders vermeğe başlamış, ayrıca Mısır'da kazaskerlik yapmış, ölümüne ka­dar bu vazifeyi devam ettirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Mevâkı'u'l-Ulum min Mevâkı'i'n-Nucum, el-İf-ham li mâ fî Sahihi'l-Buharî mine'l-İbham, Ma'rifetu'l-Kebâir ve's-Sagair.

A'lam, IV, 93; Keşfu'z-Zunûn, II, 2890; Şezerâtu'z-Zeheb, VII, 166-67, Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 276-78.

24-Cessâs

Ahmed b. Ali er-Râzi Ebu Bekr (v. 370/980).

Yaşadığı asırda Hanefi mezhebinin imamı ve müçtehidi olarak tanınmış­tır. Hicri 350'de Bağdat'ta dünyaya gelmiş, Ali b. Ebi Sehl'z-Zeccâc, Ebu'l-Hasen el-Kerhî'den fıkıh, Abdulbaki b. Kâni'den de hadis ilmini almıştır. Bir ara Ehvaz'a gitmiş, hocası Kerhî burada iken ölmüştür. Sonunda Bağdat'a yerleş­miş, derslerinden pek çok ulema istifadede bulunmuş, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkâmu'l-Kur’ân, Şerhu Muhtasari'l-Kerhî, Şer-hu Câmi'u'l-Kebir, Şerhu Esmâi'l-Husna, Kitabun fî Edebi'l-Kada.

A'lam, I, 165; Keşfu'z-Zunûn, I, 20; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 71; Tabakâ­tu'l-Müfessirîn, I, 55, Miftâhu's-Seâde, II, 183.

25-Cevâlikî

Mevhub b. Ahmed b. Muhammed b. Hıdır b. Hasen Ebu Mansur (v. 540/1145).

Bağdat'ta doğmuştur. Edebiyat ve lügat ilmindeki bilgisiyle tanınmıştır. Hadis ilmini el-Busrî, Ebu Tâhir b. Ebi's-Sakr ve İbnu't-Tuyûrîden almıştır. Ho­cası Ebu Zekeriya'dan sonra Nizamiye medresesinde tedriste bulunmuştur. Geniş bilgisinden dolayı Abbasî halifesi Muktedi liemrillah, onu yanına almış, huzurunda ders okutmuştur. Bu arada İbnu Nâsır, İbnu's-Sem'âni, İbnu'l-Cevzi ve el-Kindî gibi değerli ilim erbabı yetiştirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu Edebi'l-Kâtip, el-Arud, Tekmiletu İslâhu mâ Teglâtu fîhi el-Ammetu, Esmâu Hayli'l-Arap ve Fursaniha.

A'lam, VIII, 292; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 127; Keşfu'z-Zunûn, II, 1739.

26-Cevherî

İsmail b. Hammad et-Türkî Ebu Mansur (v. 393/1003).

Fârab kasabasında yaşayan Türklerdendir. Küçük yaşta Bağdat'a gel­miş, Ebu Ali el-Fârisî ve Sîrâfî gibi ulemadan Arap dilini okumuştur. Pek çok beldeyi dolaşmış, kabileler içinde yaşayarak lehçelerini öğrenmiştir. Hayatının sonlarında Horasan'a gelmiş, Nisabur'a yerleşmiştir. Burada hem tedriste bu­lunmuş, hem de eserlerini yazmıştır.

Dünyada ilk defa yüksekten uçmayı deneyen, fakat başaramayıp çıktığı caminin üstünden atlayıp düşen ve hayatını kaybeden kimsedir.

Önemli eserleri şunlardır: es-Sahah fi'l-Lüga, el-Arud, en-Nahv.

A'lam, I, 309-10; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 142-43; Keşfu'z-Zunûn II, 1071.

27-Curcânî

Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Ebu'l-Abbas (v. 482/1089).

Basra kadılığı yapmıştır. Şafii uleması arasında, zamanın tanınmış simala-rındandı.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tahrir, eş-Şafiî, el-Bulga, Kinayetu'l-Udeba ve İşârâtu'l-Bulega, el-Mu'âyât.

A'lam, I, 207; Keşfu'z-Zunûn, II, 1023.

28-Cuveynî

Abdulmelik b. Abdillah b. Yusuf b. Muhammed, Ebu'l-Meâlî (v. 478/1085).

Nisabur yakınlarındaki Cuveyn Kasabasında dünyaya gelmiştir. İlim tah­sili için Bağdat'a gitmiş, Mekke'de dört sene bulunmuş, Medine'ye geçerek ders vermiştir. Sonra Nisabur'a dönmüş, Nizamulmülk, Meşhur Nizamiye med­resesini inşa ettirdikten sonra derslerine burada devam etmiştir. Başta Gazali olmak üzere, pek değerli ilim erbabına hocalık yapmıştır. Müteahhirun ulema­sının meşhurlarındandır. Mekke ve Medine'de kaldığından, İmâmu'l-Harameyn lakabını almıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Cuveyni, el-Burhan, el-İrşad el-Akide-tu'n-Nizamiyye, Nihayetu'l-Matlab fi Dirayeti'l-Mezheb.

A'lam, IV, 306; Miftâhu's-Seâde, I, 440; Keşfu'z-Zunûn, I, 445-46.

29-Dâmegânî

Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hasen b. Abdilmelik Ebu Abdillah

(v. 478/1085).

Nisabur'a yakın Dâmegan kasabasında doğmuş, tahsiline burada başla­dıktan sonra Nisabur'a gitmiş, pek çok ulemadan ders almış, sonra Bağdat'a geçmiş, tahsilini burada tamamlamıştır. Hicrî 447 de Bağdat kadılığına getiril­miş, uzun müddet bu hizmeti yürütmüştür. Hanefi uleması arasında, İmam Ebu Yusuf seviyesinde bir âlim olarak tanınmıştır. Kabri, Ebu Hanife hazretlerinin

yanındadır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Vucuh ve'n-Nezâir, MesâiIu'l-Hitan ve't-Turuk A'lam, VII, 163; Keşfu'z-Zunûn, II, 2000; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 362.

30-Dânî

Ebu Amr Osman b. Said ed-Dânî (v. 444/1053)

Kurtuba'nın Dâniye kasabasında dünyaya gelmiş, tahsiline burada baş-lamıştır. Sonra Kayravan'a geçmiş, Mısır'da bir sene tahsil görmüş, hac fariza­sını tamamladıktan sonra Endülüs'e gelmiş, sonunda Dâniye kasabasına yerle­şerek burada vefat etmiştir. Kırâat ve hadis ilmini, zamanının çeşitli âlimlerin­den almıştır. Tefsir ve hadis ilminde, özellikle kıraatta imam mertebesine ulaşmıştır. Maliki mezhebindendir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mukni' fî Resmi'l-Mushaf, et-Teysir fî Kıraatı' s-Seb'i, el-Vakf ve'l-İbtida, Câmi'u'l-Beyân fi Kıraati's-Seb'i, Tabakâtu'l-Kurra.

A'lam, IV, 366-67; Keşfu'z-Zunûn, I, 520; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 272; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 374-77.

31-Dârimî

Abdullah b. Abdirrahman b. Fadl b. Behram, Ebu Muhammed (v. 255/ 869).

Aslen Semerkantlıdır. Harameyn, Mısır, Şam, Irak ve Horasan ulemasın­dan hadis dinlemiştir. Zamanın pek çok muhaddisinden rivayette bulunmuştur. Kendisinden, Muslim, Ebu Dâvud, Tirmizi, Ebu Zur'a gibi muhaddisler rivayet etmişlerdir. Hadis sahası yanında, tefsir ve fıkıhta geniş bilgiye sahipti.

Önemli eserleri şunlardır: el-Musned, et-Tefsir, el-Câmi'u's-Sahih.

A'lam, IV, 230; Keşfu'z-Zunûn, II, 1682; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 130; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, I, 235-37.

32- Deyrâkûlî

Abdulkerim b. Heysem b. Ziyad b. İmrân Ebu Yahya (v. 278/891).

Bağdat'ın doğusunda, Dicle kenarında bulunan Deyr âkul şehrinde dünya­ya gelmiştir. Ebû'l-Yemân el-Hımsî, Fadl b. Dukeyn ve Museddid gibi muhaddis-lerden hadis rivayet etmiştir. Sika muhaddisler arasında zikredilmiştir. Tirmizî, Abdullah el-Beğavi ve diğer muhaddisler, kendisinden rivayette bulunmuşlardır.

Meşhur eseri, hadis'le ilgili Fev'aid adlı eseridir.

Lubâb fîTehzîbi'l-Ensâb, I, 523, Keşfu'z-Zunûn, II, 1297, Hediyyetu'l-Arifîn, I, 607.

33-Dîneverî

Ahmed b. Mervân el-Mâlikî, Ebû Bekr. (v. 333/915)

Yaşadığı devrin önde gelen hadis ulemasındandır. Bazı muhaddislerce ha­dis uyduran bir kişi olarak tanınır. Bir müddet Asvan kadılığında bulunmuş, Kahi-re'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mucâlese, er-Raddu 'ala'ş-Şâfi'î, Menâkıbu İmam Malik.

A'lâm, I, 241, Keşfu'z-Zunûn, II, 1591

34- Ebu Ali el-Fârisî

Hasen b. Ahmed b. Abdilğaffar. (v. 377/987)

Yaşadığı devrin ileri gelen dil alimlerinden biriydi. Bazı ulemaya göre, meş­hur Müberrid'den daha bilgiliydi. İran topraklarında bulunan Fesâ'da dünyaya gel­miştir. Genç yaşta Bağdat'a gelmiş, tahsilini burada tamamlamıştır. Ebû't-Tayyib el-Mutenebbî ile ilmi münakaşalar yapmış, Adududdevle zamanında Fâris'e dön­müş, kendisiyle nahvi konularda görüş alışverişinde bulunmuş, el-Îdah ve Tek­mile adlı eserlerini ona ithâfen yazmıştır. Hayatının sonlarında Bağdat'a yerleşerek, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Îdah fî'n-Nahv, et-Tezkira, Teâlîku Sîbeveyh, el-Hucce, Cevâhiru'n-Nahv, el-Maksûr ve'l-Memdûd, el-Avâmil fî'n-Nahv, el-Mesâ-ilu'ş-Şirâziyye.

A'lâm, II, 193-94, Keşfu'z-Zunûn, I, 211-12, Şezerâtu'z-Zeheb, III, 88-89

35- Ebu Dâvud

Süleyman b. Eş'as b. İshâk b. Beşîr es-Sicistânî. (v. 275/889) Kütüb-i sitte imamlarındandır. Aslen Sicistanlıdır. Hadis ilmini Ahmed b. Han­bel ve Yahya b. Maîn'den almış, Sünen'inde, beşyüzbin hadisden dörtbin sekiz-yüz hadisi zikretmiştir. Hadis toplamak gayesiyle çeşitli beldeleri dolaşmış, Basra'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: es-Sünen, el-Merâsil, el-Ba's, Tesmiyetu'l-lhva en-Nâsih ve'l-Mensûh.

A'lam, III, 182; Keşfu'z-Zunûn, II, 1004; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 167; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, I, 201-202.

36-Ebu Fadl er-Râzi

Fadl b. Şâzân b. Halil Ebu Muhammed (v. 260/874).

Nisaburlu'dur. Çeşitli ilim dallarında kendini yetiştirmiştir. Hayatı hakkında istifade ettiğimiz kaynaklarda fazla bilgi bulunmamıştır. Şia veya Haşeviyye ta­raftarı olduğu iddia edilmiştir. Yüz seksene yakın eseri vardır. Özellikle tefsir, kelam, kırâat ve fıkıh sahasındaki eserleriyle tanınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Levâih, et-Tevhid, er-Reddu ala'l-Gulât, Mihnetu'l-İslâm.

A'lam, V, 355; Takakâtu'l-Müfessirîn, II, 30.

37-Ebu Hafs Nesefî

Ömer b. Ali b. İsmâil b. Muhammed, Necmuddin Ebu Hafs. (v. 537/ 1142).

Nesef'de doğmuştur. Tahsiline burada başlamış, zamanın ilim ehlinden ders almıştır. Hanefi fukahasındandır. Tefsir, hadis, edebiyat ve tarih ilimlerin­de geniş bilgiye sahiptir. Meşhur Müfessir Zemahşerî ile aynı zamanda yaşa­mışlar, Mekke'de bir araya gelip sohbette bulunmuşlardır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Yâkûte, el-Ekmel el-Etval, et-Teysir fi't-Tef-sir, Ta'dadu Şuyûhu Ömer, Nazmu Câmi'u's-Sagir, el-Kant fî Ulemâi's-Semer-kant, Târihu Buhâra, el-Akâid.

A'lam, V, 222; Keşfu'z-Zunûn, II, 2048; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 115; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 5-7.

38-Ebu Hâtim

Ahmed b. Hamdân b. Ahmed el-Leysî er-Râzî (v. 322/934).

Isfahan bölgesindeki bir kasabada dünyaya gelmiştir. İsmâilî mezhebinin önde gelen müelliflerindendir. İbnu Bâbeveyh, Târihu'r-Rey adlı eserinde zik­rettiğine göre, faziletli ve edebiyle tanınan, Arap diline hakimiyeti bulunan, pek çok ulemanın derslerine katılan, onları dinleyen bir kimseydi. Sonradan, mez­hebinde aşırı giderek ilhad derecesine varmış, pek çok kimsenin dalâletine sebeb olmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'z-Zîne, el-lslah, A'lâmu'n-Nubuvve.

A'lam, I,1116.

39-Ebu Hayyân

Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf el-Endülüsî Esiruddin (v. 745/1344).

Endülüs'te yetişen ulemanın önde gelen simalarındandır. İlminin büyük kısmını Gırnata'da aldıktan sonra Mısır'a gitmiş, şark ve garp İslâm ulemasın­dan icazet almıştır. Başta nahiv olmak üzere; tefsir, hadis, lügat, tarih ve ede­biyat sahalarında şöhrete ulaşmıştır. Sahip olduğu bu ilimlerde akranlarını geç­miştir. Mâliki mezhebinden olup Mâliki fıkhında çok sayıda talebe yetiştirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî Münasebeti Suveri'l-Kur’ân, el-Bahru'l-Muhit, en-Nehr, İthâfu'l-Erîb bi mâ fi'l-Kur'ân'i mine'l-Garib (Garibu'l-Kur’ân), et-Tezyil ve't-Tekmil fi Şerhi't-Teshil, et-Tecrid li Ahkâmi Kitabi sibe-veyh, et-Takrib, el-İdrak fî Lisâni'l-Etrâk, İrtişâfu'd-Darb fi Lisâni'l-Arab.

A'lam, VIII, 26; Keşfu'z-Zunûn, I, 61; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 145-46, Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 286-290.

40-Ebu'l-Kerem eş-Şehrezûrî

Mubarek b. Hasen b. Ahmed (v. 550/1156).

Meşhur kırâat âlimidir. Ebu'l-Ganâim b. Me'mun'dan icazet almış, İsmail b. Mes'ade, Rızkullah Temimî'den hadis dinlemiş, Abdusseyyit b. Attab ve Ab-dulkahir Abbasi'den kırâat öğrenmiştir. Âlî senetle nakledilen kırâat, Ebu'l-Ke-rem'le son bulmuştur.

Önemli eseri: el-Mısbahu'z-Zâhir fi'l-Kıraati'l-Aşri'l-Bevahir'dir.

A'lam, IV, 149; Keşfu'z-Zunûn, II, 1706; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 157.

41-Ebu'l-Leys Semerkandî

Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim (v. 375/985).

Semerkant'ta doğmuş, tahsilini bu bölgede tamamlamıştır. İlminin büyük kısmını, Ebu Cafer Hinduvânî'den almış, başta fıkıh olmak üzere tefsir, hadis gibi ilimlerde kendini yetiştirmiştir. Tasavvufa karşı yakın ilgi duymuş, zühd ve takva içinde yaşamıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kur’âni'l-Azîm, en-Nevâzil fi'l-Fıkh, Hı-zânetu'l-Fıkıh, Tenbihu'l-Gâfilîn, Bustânu'l-Arifîn.

A'lam, VIII, 348-49; Keşfu'z-Zunûn, I, 243; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 354.

42-Ebu'l-Ma'âlî

Uzeyzî b. Abdilmelik b. Mansur el-Cîlî (v. 494/1100).

Şeyzele adıyla tanınır. Şafii fukahasındandır. Bağdat'ta verdiği vaazlarla şöhret bulmuştur. Fıkıh bilgisi yanında, edebiyatla da meşgul olmuştur. Bağdat kadılığı yapmış, burada vefat etmiştir. Fıkıh, usul ve vaaz ile ilgili eserler yazmış, Arap şiirini çokça ezberlemiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî Müşkilâti'l-Kur’ân, Divanu'l-Uns, Levâmi'u Envâri'l-Kulub, Garibu'l-Kur’ân.

A'lam, V, 25; Keşfu'z-Zunûn, I, 241; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 401.

43-Ebu Musa

Muhammed b. Ömer b. Ahmed b. Ömer b. Muhammed, Isbahânî, Mede­nî (v. 581/1185)

Hadis âlimi ve musannifidir. Isbahan'da doğmuş, büyümüş, burada vefat etmiştir. Bağdat ve Hemedan şehirlerine gitmiş, buranın ilim ehliyle sohbetler­de bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mugîs, el-Letâif, Tetimmetu Marifeti's-Saha-be, Avâli't-Tâbi'in, ez-Ziyâdât.

A'lam, VII, 202-203; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 273.

44-Ebu'l-Mutarrif b. Umeyra

Ahmed b. Abdillah b. Muhammed b. Husayn el-Mahzumî (v. 658/1360).

Endülüs Müslümanlarındandır. Şiir ve edebiyat sahasındaki kabiliyeti ile tanınmıştır. Şakûra kasabasında doğmuş, Gımata'ya yerleşmiştir. Bu bölgenin değişik şehirlerinde kadılık yapmış, sonradan Tunus'a geçerek burada vefat etmiştir. Şiir ve nesirleri, Bugyetu'l-Mustatrif ve Gunyetu'l-Mutetarrif min kelâmi İmâmi'l-Kitabeti İbn Umeyra Ebi'l-Mutarrif adı altında toplanmıştır.

Önemli eseri: et-Tembîhât ale't-Tıbyân Li'bni Zemelkânî'dir.

A'lam, I, 152-53; Keşfu'z-Zunûn, I, 341.

45-Ebu Nu'aym

Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-lsbahânî (v. 430/1038).

Isbahan'da doğmuştur. Hadis ezber ve rivayetinde sika olarak tanınmış­tır. Tahsilini, babasından büyük destek görerek tamamlamıştır. Hadis âlimleri içinde, âlî senetler hakkındaki geniş bilgisiyle temayüz etmiştir. İbnu Fâris, As­sa, Ebu Ali b. Şavvaf ve Ebubekr b. Hallad gibi ulemadan rivayette bulunmuş­tur. Hilyetu'l-Evliya adlı eseri, o gün için en yüksek fiyatla satılmıştır. Isbahan' da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Delâilu'n-Nubuvve, el-Hilye, Târihu Isfahan, Ki-tabu'ş-Şuarâ.

A'lam, I,150; Keşfu'z-Zunûn, I, 689; Şezerâtü'z-Zeheb, III, 245.

46-Ebu Ravk

Atıyye b. Hâris (v. ?)

Tâbiun müfessirlerindendir. Tefsir ilminin tedvini sırasında yazdığı Sahi-fesiyle tanınır. Sahabeden yaptığı rivayetleri, sika rivayetlerdir. Geniş bir hadis bilgisine sahiptir. Kendisinden; Ebu Dâvud, Neseî ve İbnu Mâce rivayet etmiş­lerdir.

Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 380.

47-Ebu Şâme

Abdurrahman b. İsmail b. Osman, Şihabuddin Ebu'l-Kasım (v.665/1267)

Aslen Makdis'Iidir. Sol kaşı üzerinde bulunan ben'den dolayı, Ebu Şâme denilmiştir. Şam'da doğup büyümüş, burada vefat etmiştir. On yaşında hıfzını tamamlamış, Alemuddin Sehavi'den bütün kıraatları öğrenmiştir. Tahsiline İs-kendireye'de devam etmiş, Buharî'yi, Müsned-i Şâfii'yi okumuş, İzzüddin b. Ab-disselam'dan ders almıştır. Otuz yaşlarında kendini hadis ilmine vermiş, bu sa­hada geniş bir hadis bilgisine sahip olmuştur. Çocuklarını da, bizzat kendisi yetiştirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Murşidu'l-Veciz fî Ulumin Tete'allaku bi Kita-bi'l-Aziz, İbrâzu'l-Meâni, el-Bâ'is alâ İnkâri'l-Bide'i ve'l-Havâdis, el-Vusul fi'l-Usûl, Müfredâtu'l-Kurra, Târihu Dımaşk.

A'lam, IV, 70; Keşfu'z-Zunûn, II, 1655; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 318-19; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 263-65.

48-Ebu'ş-Şehy (b. Hibban)

Abdullah b. Muhammed b. Cafer el-lsbahanî Ebu Muhammed (v. 369/ 979).

İsfahan'da yetişen hadis ulemasındandır. On yaşından itibaren ilimle meşgul olmuş, dedesi Mahmud b. Ferac, İbrahim b. Sa'dân, Muhammed b. Ab­dillah el-Hemedâni gibi zevattan okumuştur. Kendisinden İbn Merdeveyh, Ah­med b. Abdirrahman Şirâzi, Ebu Nuaym, torunu Muhammed b. Abdurrezzak, hadis rivayet etmişlerdir. Sika ravilerdendir.

Tefsir ve el-Ahkâm adlı eserleri bilinmektedir.

A'lam, IV, 264; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 69; Keşfu'z-Zunûn, I, 437; Taba­kâtu'l-Müfessirîn, I, 240-41. (Not Ebu'ş-Şeyh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Cafer el-Bustî adlı 354 de vefat eden başka bir İbn Hibbân mevcuttur. Bkz. A'lam, IV, 306).

49- Ebu Ubeyd

Ebu Ubeyd Kasım b. Sellâm et-Türkî (v. 224/838)

Horasan Türklerindendir. Tahsilini burada tamamlamıştır. Bağdat'a yer­leşmiş, Yahya b. Main'le birlikte Mısır'a gitmiştir. Bir ara Şam'da bulunmuş, bu­ranın ulemasından istifade etmiştir. Bağdat'taki ikameti sırasında hadis ve na­hiv ilmiyle uğraşmış, kırâat ve lügat'ta, zamanın önde gelen meşhur âlimlerin­den olmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Garîbu'l-Musannef, Garîbu'l-Kur’ân, Edebu'l-Kâdî, Fedâilu'l-Kur’ân, el-Emsâl, Garibu'l-Hadis, el-Müzekker ve'l-Müennes, el-Maksur ve'l-Memdud, Meâni'l-Kur’ân, Kitabu'l-Kırâat.

A'lam, IV, 10; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 54; Keşfu'z-Zunûn, II, 1204-1207; Tabakâtu'l-Kurrâ, II, 32-37.

50-Ebu Ubeyde

Ebu Ubeyde Ma'mer b. Müsennâ (v. 209/824).

Basra uleması arasında, Arap dili ve edebiyatı sahasındaki bilgisiyle ta­nınmıştır. Garîbu'l-Hadis adıyla eser telif eden ilk müelliftir. Ebu Ebeyd Kasım b. Sellâm, Ebu Hâtim ve Mâzenî gibi zevat, kendisinden ilim almışlardır. Hârun Reşid, kendisini Bağdat'a davet ederek, eserlerinin çoğunu dinlemiştir. Harici­lerin, Ibadiyye görüşüne taraftar olmakla tanınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Gârîbu'l-Kur’ân, Mecâzu'l-Kur’ân, Meâni'l-Kur' an, el-Emsâl fî Gârîbi'l-Hadis, el-Hayl, Tabakâtu'l-Fursan.

A'lam, VIII, 191; Keşfu'z-Zunûn, II, 1203; Şezerâtu'z-Zeheb, 11, 24; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 326-28.

51-Ebu Ya'la

Ahmed b. Ali b. el-Müsenna el-Mevsılî (v. 307/919). Hadis ulemasındandır. Sika ve udûl vasfıyla meşhurdur. İlminden pek çok kimse istifade etmiştir. Musul'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Musnedu'l-Kebir, Musnedu's-Sagîr, el-Mu'cem. A'lam, I, 164.

52- Ebu Zerri'l-Heravî

Abd b. Ahmed b. Muhammed b. Abdillah b. Gufeyr el-Ensârî (v. 434/

1043.)

Herat'ta doğmuştur. İlk tahsiline burada başlamış, sıra ile Belh, Merv, Basra, Bağdat, Şam, Mısır ve Mekke'de okumuş, çeşitli ulemadan ders almış­tır. Mâliki fukahasındandır. Hadis hıfzında zamanın tanınmış simalarındandı.

Bağdat'a yerleşip hayatı boyunca burada kalmıştır. Şevval ayında vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Musnedu's-Sahihi'l-Mucerred alâ'l-Buhari ve'l-Müslim, Müstedrek, Kitabu's-Sunne ve's-Sıfat, Tefsîru'l-Kur’ân, Fedâilu'l-Kur’ân, Fedâilu'l-ldeyn.

A'lam, IV, 41; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 254; Keşfu'z-Zunûn, II, 1672-73; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 366-68.

53-Ebu Zeyd

Said b. Evs b. Sâbit b. Beşir b. Kays el-Ensârî (v. 215/830).

Basra'da dünyaya gelmiştir. Nahiv, edebiyat ve lügatta şöhrete sahip olmuştur. Tefsir ve hadis'e dair haberleri Ebu Ubeyd Kâsım b. Sellâm, Ebu Amr b. Alâ, Ebu Hâtim es-Sicistânî, Ömer b. Şeybe gibi ulemadan rivayet et­miş, kendisinden Ebu Dâvud ve Tirmizi nakillerde bulunmuşlardır. Dedesi Sabit, Resûlullah zamanında Kur’ân'ı cemedenlerden biriydi.

Önemli eserleri şunlardır: en-Nevâdir, Lügatu'l-Kur’ân, Halku'l-İnsân, Garibu'l-Esmâ, el-Cem'u ve't-Tesniye, Kıraatu Ebi Amr.

A'lam, III, 144; Keşfu'z-Zunûn, II, 1203; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 34; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 179-180.

54-Ezherî

Muhammed b. Ahmed b. Ezher b. Talha el-Hervî Ebu Mansur (v. 370/ 981).

Lügat sahasında tanınmış simalardandır. Ayrıca fıkıhta da bilgi sahibi idi. Şâfii fıkhına hakimdi. Dil çalışmalarını, kabileler arasına girerek tamamlamış, Karmatiler tarafından esir edilerek bir müddet aralarında kalmış, onların fasih konuşmalarından çokça istifade etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Tehzibu'l-Lüga, et-Takrib fi't-Tefsir, İlelu'l-Kıra-at, Tefsiru Seb'ı't-Tıvâl, Tefsiru Esmâi'l-Husna

A'lam, IV, 202; Keşfu'z-Zunûn, I, 515; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 72-73; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 61-63.

55-Fahruddin Râzi

Muhammed b. Ömer b. Huseyn b. Hasen b. Ali Ebu Abdillah (v. 606/ 12010).

Taberistan'ın Rey şehrinde dünyaya gelmiştir. Hz. Ebu Bekr'in soyun-dandır. Nakli ve akli ilimlerde zamanın imamı sayılmıştır. Dini ilimlerdeki geniş bilgisinden dolayı Fahruddin lakabını almıştır. İlk tahsilini babası Ziyauddin'den almış, çeşitli ilim merkezlerini dolaşarak zamanın ulemasından istifade etmiştir. Tefsir ve Kelam'da, sahip olduğu ilim sayesinde, müfessirler arasında el-İmam unvanıyla tanınır. Arapça ve Farsçayı mükemmelen bildiğinden, halka verdiği vaazları, son derece müessir olmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Mefâtihu'l-Gayb, İcazu'l-Kur’ân, el-Mahsul, el-Mulahhas, el-Meâlim fî Usûli'd-Din, Nihâyetu'l-İ'caz fî Dirâyeti'l-İ'caz, el-Matâli-bu'l-Âliye, Durretu't-Tenzil ve Gurratu't-Tevil.

A'lam, VII, 203; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 21-22; Keşfu'z-Zunûn, II, 1614 ve 1756; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 215-17.

56- Fergânî

Cemâleddin Ebu Sa'd, Ali b. Mesud b. Mesud b. Mahmud b. Ahmed b. Hâkim (v. ?). Kaynaklarımızda, müellif hakkında herhangi, bir bilgiye rastlayama-dık. İtkan'da geçen eseri, el-Mustevfâ fi'n-Nahv'dır.

Keşfu'z-Zunûn, II, 1675.

57-Ferrâ

Yahya b. Ziyad b. Abdillah b. Mervan ed-Deylemi Ebu Zekeriyya (v. 207/822).

Kufe nahiv medresesinin Kisâ'i'den sonra en meşhur simasıdır. İlmini hocası Kisâ'i'den almıştır. Kelam ilmine karşı fazla ilgi duymuş, Mutezileye bazı noktalarda meyletmiştir. Nahivde Sibeveyh'in görüşlerine son derece bağlı kalmıştır. Tefsir, hadis ve Kur’ân ilimlerinde kuvvetli bilgiye sahiptir.

Önemli eserleri şunlardır: Me'ani'l-Kur’ân, el-Masâdır fi'l-Kur’ân, Garîbu'l-Hadis, el-Cem'u ve't-Tesniye fi'l-Kur’ân, el-Müzekker ve'l-Müennes, el-Kâfi fin-Nahv, el-Kaksur ve'l-Memdud.

A'lam, IX 178; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 19; Keşfu'z-Zunûn, II, 1730;Taba-kâtu'l-Müfessirîn, II, 366-67.

58- Firyâbî

Muhammed b. Yûsuf b. Vâkıd b. Osmân Ebu Abdillah. (v. 212/827).

Türk asıllıdır. Şam'da ikamet etmiştir. Sika râvilerdendir. Hadis hıfzındaki şöhretiyle tanınmıştır. Ömer b. Zerr, Evzâî, Sevrî ve Cerir b. Hâzim'den rivayet­te bulunmuşlardır. Hatta Buhârî, Firyâbî için: "Zamanın en faziletli ilim ehlidir" demiştir. Ahmed b. Hanbel, kendisini ziyaret etmek üzere çıktığı yolculukta, vefatını duyunca Humus'dan geri dönmüştür.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kur’ân, Kitabu's-Salât, Kitbu's-Sıyam, Kitbu'z-Zekât, Kitabu'l-Menâsik, Terku'l-Mirâ'ani'l-Kur’ân.

A'lam, VIII, 20-21; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 28; Keşfu'z-Zunûn, I, 456; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 292-93.

59-Gazâlî

Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî Ebû Hâmid (v. 505/1111).

Horasan'ın Tus kasabasında dünyaya gelmiştir. Küçük yaşta babasını kaybetmiş, babasının vasiyeti üzerine kardeşi Ahmed'le birlikte mutasavvıf bir yakınına emanet edilmiş, onun nezaretinde tahsillerini sürdürmüşlerdir. Emanet edildikleri bu kişi, iki kardeşin geçimini sağlayamadığından, bir medresede o-kumak zorunda kaldılar. İslam fikir tarihinde müstesna bir yeri olan Gazâlî, özel­likle felsefe, mantık, tasavvuf, fıkıh ve tefsir sahasındaki eserleriyle tanınmıştır. Bu büyük âlim, doğduğu yer olan Tûs'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Havassu'l-Kur’ân, Cevahiru'l-Kur’ân, el-Mus-tasfa min İlmi'l-Usul, Yâkut't-Tevil fî Tefsiri't-Tenzil, İhya'u Ulumi'd-Din, İlcâmu'l-Avâm an İlmi'l-Kelâm, Minhâcu'l-Abidin, Fedâihu'l-Mutezile, Akidetu Ehli's-Sün-ne..

A'lam, VII, 247-48; Keşfu'z-Zunûn, I, 23; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 10-13.

60-Hafacî

Abdullah b. Muhammed b. Said b. Sinan el-Halebi Ebu Muhammed (v. 466/1073)

Zamanın tanınmış şâir ve ediplerindendi. Edebiyat ilmini Maarrî ve diğer ulemadan almıştır. Halep kalesinde vazifeli iken, zehirli yemek yedirilerek öldü­rülmüştür. Cenazesi Haleb'e getirilmiş, burada defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Sirru'l-Fesâha, Divanu'ş-Şi'r.

A'lam, IV, 266-67; Keşfu'z-Zunûn, II, 988.

61-Hâkim

Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Hamdun b. Naim en-Nisâburî Ebu Abdillah (v. 405/1014)

Hadis ezberinde şöhrete ulaşmış, bu sahadaki eserleriyle tanınmıştır. Doğduğu ve vefat ettiği yer Nisabur'dur. Horasan ve Mâveraunnehr'i dolaşmış, iki binden fazla muhaddisten hadis toplamıştır. Bir ara Nisabur kadılığında bu­lunmuştur. Zayıf ve sahih hadisleri iyi bilenlerdendir.

Önemli eserleri şunlardır: Mustedrek, ale's-Sahihayn, el-İklil fi't-Tefsir, el-Medhal, Terâcimu'ş-Şuyuh, Marifetu Ulumi'l-Hadis, Târihu Nisâbur.

A'lam, VII, 101; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 176-77; Keşfu'z-Zunûn, I, 144, II, 1672.

62- el-Halîlî

Halil b. Abdillah b. Ahmed b. İbrahim b. el-Halîl el-Kazvinî Ebu Y'alâ (v.

446/1045).

Hadis ilmine vâkıf, ricali hakkında geniş bilgiye sahip olan el-Halîlî'nin hayatı hakkında istifade ettiğimiz kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. En önemli eseri, el-İrşad fî Ulemai'l-Bilâd'dır. Bu eserde, zamanına kadar gelen muhaddis ve diğer ulemayı, beldelere göre tertip ederek hayatlarını vermiştir.

A'lam, II, 368; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 274; Keşfu'z-Zunûn, I, 70; Tabakâ-tu'l-Müfessirîn, I, 74 dipnot 1.

63- Halîmî

Huseyn b. Hasen b. Muhammed b. Halim el-Buharî Ebu Abdillah (v. 403/1012).

Curcan'da doğmuştur. Ebu Bekr Kaffâl eş-Şâsî'den ilim almıştır. Şâfii fu-kahasının ileri gelen alimlerindendir. Aynı zamanda, hadis sahasında, Mâveraun-nehr uleması arasında tanınmış bir simadır. Beyhakî başta olmak üzere, eser­lerinden pek çok ulema nakilde bulunmuştur. Buhârada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Minhac fî Şuabi'l-İman, Âyâtu's-Sâ'a ve Ah-valu'l-Kıyame.

A'lam, II, 253; Keşfu'z-Zunûn, II, 1871; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 167-68.

64- Harbî

İbrâhim b. İshak b. Beşîr b. Abdillah el-Bağdadî Ebu İshâk (v. 285/898).

Merv asıllıdır. Hadis ulemasının ileri gelenlerindendir. Fıkıhta sahip oldu­ğu geniş bilgiden dolayı hüküm çıkarmada mâhir bir zattı. Edebiyat sahasında kuvvetli bir kaleme sahipti. Fıkıh sahasındaki bilgilerini İmam Ahmed'den almış­tır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Fevâid fi'l-Hadis, Garîbu'l-Hadis, Menasiku'l-Hac, Sucûdu'l-Kur’ân, Delâilu'n-Nubüvve.

A'lam, I, 24-25; Keşfu'z-Zunûn, II, 1205; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 190; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 5.

65-Harîrî

Kâsım b. Ali b. Muhammed b. Osman el-Basrî Ebu Muhammed (v. 516/1122).

Basra'ya yakın küçük bir kasabada dünyaya gelmiştir. Edebiyat, lügat, belâgat ilminde üstün bir kabiliyete sahipti. Nesir ve nazımda kalemi oldukça kuvvetliydi. Hadis'i, Ebu temmâm Muhammed b. Huseyn ve diğer muhaddislerden rivayet etmiştir. Yazdığı Makâmât adlı eserinde Arap diline ait bütün konu­ları ve darb-ı meselleri toplamış, kendini bu eseriyle tanıtmıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Makâmât, Durratu'l-Gavvas fî Evhâmi'l-Ha-vâss, Mulihhatu'l-İrab, Sudûru Zamâni'l-Futur ve Futûru Zamâni's-Sudûr, Tevşî-hu'l-Beyân, Divanu Resâil.

A'lam, VI, 12; Keşfu'z-Zunûn, II, 1789-91; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 50-53.

66-Hattâbî

Hamd b. Muhammed b. İbrahim Ebu Süleyman (v. 388/998).

Bust şehrinde dünyaya gelen Hattâbî, küçük yaştan itibaren kendini ilme vermiş, tahsilini tamamlamak için çeşitli ilim merkezlerini dolaşmıştır. Basra ve Bağdat'ta yaptığı tahsilinden sonra Hicaz'a gitmiş, oradan Mekke'ye geçe­rek ders almıştır. Daha sonra Horasan'a gitmiş, iki seneden fazla Nisabur'da kalmış, bazı önemli eserlerini burada yazmıştır. Hayatının sonlarına doğru, doğ­duğu şehir olan Bust'a yerleşmiş, burada vefat etmiştir. Edebiyat, lugat, hadis ve fıkıh sahasında şöhret bulmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: İ'cazu'l-Kur’ân, Meâlimu's-Sünen, Garîbu'l-Ha­dis, Şehru'l-Buharî, Şerhu Esmâi Husna, Islâhu Galatı'l-Muhaddisîn.

A'lam, II, 304; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 127-28.

67-.Havfî

Ali b. İbrahim b. Said b. Yusuf b. Said Ebu'l-Hasen (v. 430/1039).

Mısır'da yetişen tefsir ulemasındandır. Nahiv bilgisiyle de şöhret buldu­ğundan en-Nahvî denilmiştir. Ayrıca, kırâat ilmine de vakıftır. Mısır'da pek çok talebe yetiştirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî Tefsiri'l-Kur’ân, İ'rabu'l-Kur’ân, Muhtasaru Kitabi'l-Ayn, el-Muvaddah fi'n-Nahv.

A'lam, V, 53; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 247; Keşfu'z-Zunûn, I, 241; Tabakâ-tu'l-Müfessirîn, I, 381-82.

68- Hâzim (el-Kartacennî)

Hâzim b. Muhammed b. Hasen Ebu'l-Hasen (v. 684/1285).

Endülüs'ün Kartaca şehrinde dünyaya gelmiştir. Belâgat ve edebiyat il­minde şöhrete ulaşmış ulemadandır. Bir ara Tunus'a gelmiş, Sultan Muham­med b. Emîr'in iltifatına mazhar olmuştur. Burada yerleşmiş ve vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Minhâcu'l-Bulega, el-Kavâfî.

A'lam, II, 163; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 387-88; Keşfu'z-Zunûn, II, 1879.

69-Hıla'î

Ali b. Hasen b. Huseyn b. Muhammed el-Mısrî eş-Şâfii Ebu'l-Hasen (v. 492/1099).

Aslen Musul'ludur. Mısır'da dünyaya gelmiştir. Hadis ilmini Abdurrahman b. Ömer en-Nahhas ve Ebu Said el-Mâlin'i ve diğer ulemadan almıştır. Zama­nında Mısır'ın, hadislerin senedle rivayeti konusunda şöhrete ulaşmış bir mu-haddisiydi. Fıkıh sahasında da geniş bilgiye sahipti. Kadılık görevine tayininden bir süre sonra azledilmiş, Kahire'nin Karâfe Mevkiinde inzivaya çekilmiş, dini meseleler ve ibadetle meşgul olmuştur. İbnu Kâdî Şuhbe'nin ifadesine göre, fazilet ve keramet sahibi olduğu söylenir. Kahire'de vefat etmiş, Karâfe kabris­tanına defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Fevâidu'l-Hıla'î, el-Mugnî fi'l-Fıkh.

A'lam, V, 82; Keşfu'z-Zunûn, I, 722, II, 1297; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 398.

70-Huveyyi

Muhammed b. Ahmed b. Halil b. Se'âde Şihabuddin Ebu Abdillah (v.693/1294)

Şam'da dünyaya gelmiş, tahsilini burada tamamlamıştır. Kudüs, Haleb ve Mısır kadılığında bulunmuş, sonra Şam kadılığı yapmıştır. Şafii fukahasın-dandır. Hadis, tefsir, fıkıh başta olmak üzere, değişik sahalardaki bilgisiyle ta­nınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kur’ân, Şehru'l-Fusul, el-Ferâid, el-A-rud, el-Beyân, el-Hey'e, el-Cebr ve'l-Mukabele.

A'lam, VI, 219-20; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 243.

71-Huzelî

Yusuf b. Ali b. Cibâra Ebu'l-Kâsım (v. 465/1073).

Selçuklu Sultanı Alpaslan zamanında yaşamış, Başkara şehrinde doğ-muş, İsfahan ve Bağdat'a giderek tahsilini tamamlamıştır. A'ma ulemadandı. So­nunda Nisabur'a yerleşmiş, Nizamulmülk, kendi medresesine kurra olarak tayin etmiştir. Vazifesini, ölünceye kadar burada devam ettirmiştir. Önemli eseri olan el-Kâmil fi'l-Kırâat'ı tamamlamak için Türk beldelerini dolaşmış, tanıştığı bazı kimselerden meşhur ve Şâz kıraatları toplamıştır.

Önemli eseri; el-Kâmil fi'l-Kırâat'tır.

A'lam, IX, 319; Keşfu'z-Zunûn, II, 1381; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 342.

72- İbnu Abdi'l-Berr

Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Asım Ebu Ömer (v. 463/1071)

Kurtuba'da doğmuştur. Tahsilini burada tamamlamıştır. Ahmed b. Abdil-melik İşbilî'den fıkıh, Ebu'l-Velid b. Faradî'den hadis ilmini almıştır. Hayatının çoğunu ilim tahsiline ayırmış, muhtelif sahalarda kendini yetiştirmiştir. Said b. Nasr, Abdullah b. Esed ve İbn Sayfun'dan rivayette bulunmuştur. Mısır'a gide­rek Ebu'l-Feth b. Sibat'tan icazet almıştır. Çeşitli beldeleri dolaştıktan sonra tekrar Kurtuba'ya dönmüş, Şatıbe şehrinde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Temhid limâ fi'l-Muvatta'ı mine'l-Ma'âni ve'l-Esânid, el-Medhal fi'l-Kırâat, el-İsti'âb, el-İstizkar fî Şerhi Ulemâi'l-Emsâr, el-İm-bâh alâ Kabâ'ili'l-Ruvâh.

A'lam, IX, 216-17; Keşfu'z-Zunûn, I, 81, 448, II, 1644; Şezerâtu'z-Ze­heb, III, 314-16.

73-İbnu Adiyy

Abdullah b. Adiyy b. Abdillah b. Muhammed b. Mübarek b. kattân el-Curcânî Ebu Ahmed (v. 365/976).

Küçük yaşta ilim tahsiline başlamış, çeşitli beldelere giderek tanınmış ulemanın ders halkalarına katılmış, kendini mükemmel bir şekilde yetiştirmiştir. Arapçası zayıf olmakla beraber, sika ulemadandı. Curcan'da İbn kattân adıyla bilindiği halde, hadis uleması arasında İbn Adiyy adıyla şöhret bulmuştur.

Cerh ve ta'dil ilminde yazdığı el-Kâmil'i, bu sahada yazılmış eserlerin en değerlisidir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Kâmil fî Ma'rifeti'd-Du'afâ'i ve'l-Metrûkîn mi-ne'r-Ruvât, el-İntisâr, İlelu'l-Hadis, Mu'cem.

A'lam, IV, 239; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 51; Keşfu'z-Zunûn, II, 1382.

74-İbnu Akîl

Abdullah b. Abdurrahman b. Abdillah b. Muhammed Bahâuddin (v. 769/ 1367).

Aslen Hemedan'lıdır. Kahire'de dünyaya gelmiştir. Tahsiline küçük yaşta başlamış, kırâat ilmini Takıyyu's-Sâig, fıkhı Zeynu'l-Kettâni ve Alâu'l-Konevî' den almıştır. Usul, maâni ve tefsirde olduğu kadar, aruzda kendini tanıtmıştır. Celâluddin Kazvini, ve Ebu Hayyan'dan okumuştur. Verdiği dersler yanında, Kâ-dı'l-Kudât olarak resmi görevde bulunmuştur. Üstün zekası ve mücadele azmiyle tanınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: et-Ta'lîku'l-Vecîz ale'l-Kitâbi'l-Aziz fi't-Tefsir, el-Câmi'u'n-Nefis, el-Musâ'id fi Şerhi't-Teshil, Şerhu Elfiyetu'l-Mufessirîn, I, 233-35.

75-İbnu'l-Arabî

Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Abdillah b. Ahmed Ebu Bekr (v. 543/1148).

Endülüs'de yetişen fıkıh ve hadis imamlarının sonuncusudur. Babası Ebu Muhammed, İşbiliyye'nin ileri gelen Mâliki fukahasındandı. Gençliğini burada geçiren İbnu'l-Arabî, pek çok kimseden ders almıştır. Tefsir, hadis, fıkıh, tarih ve edebiyat sahasında kendini tanıtmıştır. Endülüs'de İslam hükümranlığı çö­künce Mısır'a gitmiş, oradan Bağdat'a geçmiş, hac farizası için Mekke'de bu­lunmuş, gittiği yerlerde ilim erbabından istifade etmiştir. Sonra tekrar memle­ketine dönerek bir müddet kadılık görevinde bulunmuş, sahip olduğu üstün ze­ka ve ilmiyle hayatının sonuna kadar hizmet etmiş, Merâkeş'e giderken vefat ederek cenazesi Fas'a götürülmüş, burada defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkamu'l-Kur’ân, el-Avâsım mine'l-Kavâsım, el-İnsâf fi Mesâili'l-Hilâf, A'yânu'l-A'yan, Kânûnu't-Tevil, en-Nâsih ve'l-Mensuh, el-Mahsul, Sirâcu'l-Muridîn.

A'lam, VII, 106; Keşfu'z-Zunûn, I, 20; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 162-66.

76-İbnu Asâkir

Ali b. Hasen b. Hibetullah Takıyyuddin Ebu'l-Kâsım (v. 571/1176).

Şam'da doğmuştur. Yaklaşık, bin üç erkek ve seksen kadın muhaddis-ten hadis dinlemiş, Şam'da ve Bağdat'ta fıkıh dersi almıştır. Hadis sahasında sahip olduğu geniş bilgiden dolayı Şam muhaddislerinin imamı idi. Tarih saha­sındaki bilgisine dayanarak, meşhur eseri olan Târih-i Dımaş'ı seksen cilt ha­linde kaleme almıştır. Sağlam bir karaktere sahipti. Devlet ricaline iltifat etmez, dünyevî makamlara değer vermezdi. Ramazan ayı dışında, her hafta bir hatim. Ramazanda ise her gün bir hatim yapardı. Recep ayında Şam'da vefat etmiş, Muaviye'nin yanında, Bâbussagir kabristanına defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Târih-i Dımaşk, Zeylu't-Tarif ve'l-İ'lam, et-Tek­mil ve'l-İtmâm, el-İşrâf Alâ Marifeti'l-Etrâf, Keşfu'l-Mugatâ fi Fadli'l-Muvatta.

A'lam, V, 82-83; Keşfu'z-Zunûn, I, 294; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 239-40.

77-İbnu Atâillah İskenderî

Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerim Tâcuddin Ebu'l-Fadl (v. 709/1309).

Tasavvuf sahasında olduğu kadar mütekellim ve vaiz olarak tanınmış, çevresinde pek çok kimse toplanmıştır. Şâzeli tarikatının ileri gelen mensup-larındandır. Kâhire'ye gelmiş, Ezher Câmiinde vaazlar vermiştir. Manusriyye medresesinde vefat etmiş, Karâfe mezarlığına defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tenvir fi Iskâtı't-Tedbir, el-Hikemu'l-Ataiyye, Letâifu'l-Minen, Tâcu'l-Arus. A'lam, I, 212; Keşfu'z-Zunûn, II, 1554; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 19-20.

78-İbnu Atıyye

Abdulhak b. Gâlib b. Abdirrahman el-Gırantâî Ebu Muhammed (v. 542/ 1148).

Endülüs'de yetişen ulemanın meşhurlarındandır. Tahsilini, yaşadığı böl­gede tamamlamıştır. Başta tefsir olmak üzere, kırâat, hadis, fıkıh, lugat, edebi­yat sahasında şöhrete ulaşmıştır. Tahsiline önce babasıyla başlamış, daha sonra Ebu Ali el-Gassânî ve İbnu Bâzeş'den ders almıştır. İlmi faaliyetleri ya­nında, bazı savaşlara katılmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Muharraru'l-Vecîz fî Tefsiri Kitabi'l-Aziz, Bernânec.

A'lam, IVI, 53; Keşfu'z-Zunûn, I, 439; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 260-61.

79-İbnu Berracân

Abdisselam b. Abdirrahman b. Muhammed, Ebu'l-Hakem (v. 536/1141).

Tefsir, kırâat, hadis, kelam ve tasavvuf sahasında geniş bilgiye sahiptir. Endülüs'de yetişen ulemadandır.

A'lam, IV, 129; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 113; Keşfu'z-Zunûn, I, 69; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 300.

80-İbnu Cemâ'a

Muhammed b. İbrahim b. Sa'dullah Bedreddin Ebu Abdillah (v. 733/ 1333).

Suriye'nin Hamâ şehrinde dünyaya gelen İbnu Cemâ'a, küçük yaşta ai­lesiyle birlikte Şam'a gitmiş, ilk tahsilini babası ve amcasından almıştır. Bu ara­da Mısır'a gitmiş, zamanın ulemasından ilim almıştır. Hadis'i kendi gayretleriyle kırk yaşlarında öğrenmeğe başlamış, daha ziyade Mezzî ve Zehebi'nin dersle­rinden istifade etmiştir. Bir ara Salâhiyeye medresesinde ders vermiş, babası­nın vefatı üzerine Kudüs'de hatiplik yapmıştır. Mısır ve Şam kadılığında bulun­muş, Şâfii ulemasının en tanınan isimlerinden olmuştur. Mısır'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Menhelu'r-Raviyy fi'l-Hadisi'n-Nebiyy, Keşfu'l-Meânî fi'l-Müteşâbihi mine'l-Mesânî, Gurratu'l-Beyân li Mubhemâti'l-Kur’ân, Gurratu't-Tıbyân fî Mubhemâti'l-Kur’ân, Tahriru'I-Ahkâm fî Tedbiri Ehli'l-İslam.

A'lam, VI, 188-89; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 105-106; Keşfu'z-Zunûn, II,1884; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I,12-13.

81- İbnu'l-Cevzî

Abdurrahman b. Ali b. Muhammed Ebu'l-Ferac (v. 597/1201). Bağdat'ta dünyaya gelmiştir. Sadece dedesinin evinde bulunan ceviz ağacından dolayı Cevzî adıyla anılmışlardır. Tefsir, hadis, fıkıh, tarih ve tıp sa­hasında şöhrete ulaşmıştır. Pek çok ulemadan ders aldığı gibi, çok sayıda ta­lebe yetiştirmiştir. Zühd ve takva sahibidir. Verdiği vaazlarla tanınmıştır. Üç yü­ze yakın eser telif ettiği söylenir.

Önemli eserleri şunlardır: Zâdu'l-Mesîr, el-Mugnî fî Ulumi'l-Kur’ân, Funu-nu'l-Efnân, el-Vucuh ve'n-Nezâir, en-Nefis, Telbisu İblis, Tezkiratu'l-Erib fi'l-Lü-ga, el-İntisâr fî Mesâili'l-Hılaf, Safvetu't-Tasavvuf, Menâfiu't-Tıb.

A'lam, IV, 89-90; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 329-30; Keşfu'z-Zunûn, II, 1292; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 280-84.

82-İbnu'l-Cezerî

Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf Şemsuddin E-bu'l-Hayr(v. 833/1429).

Şam'da doğup büyümüştür. Kırâat ilmindeki bilgisiyle şöhret bulmuş­tur. Bu Sahadaki hocaları; Ebu Muhammed Abdulvehhab, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Sâig'dir. Hadis bilgisini Dimyâtî'nin talebelerinden fıkıh ilmini de el-lsnevî' den almıştır. Usul, Maâni ve beyan ilimlerini Zıyauddin Sadullah el-Kazvinî'den öğrenmiştir. İmâduddin b. Kesir, geniş bilgisinden dolayı fetva izni vermiş, Sira-cuddin Bulkinî de kendisini meşihatu'l-Kurrâ makamına getirmiştir.

Yıldırım Bayezid zamanında Bursa'ya gelmiş, Osmanlılarda, kırâat saha­sında çokça talebe yetiştirmiştir. Timurlenk'in istilasından sonra Şiraz'a yerleş­miş, kadılık vazifesinde bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: en-Neşr fi Kıraati'l-Aşr, Takribu'n-Neşr, Tahbi-ru't-Teysir fî Kıraati'l-Aşara, Tabakatu'l-Kurra, Tayyibetu'n-Neşr fi Kıraati'l-Aşr.

A'lam, VII, 274-75; Keşfu'z-Zunûn, II, 1952-53; Şezerâtu'z-Zeheb, VII, 204-206; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 59-60.

83-İbnu Cibrâra

Ahmed b. Muhammed b. Abdilveliyy el-Makdisi Şihabuddin (v. 728/ 1328).

Hicrî 648 yılında dünyaya gelmiş, küçük yaşta ilim tahsiline başlamıştır. Önce Merdâ hatibi İbnu Hasûra ve İbnu Abdiddâim'den hadis dinlemiş, sonra Mısır'a gitmiş, şeyh Hasenu'r-Râşidi'den kırâat, Şihabuddin el-Karafi'den usul, Bahauddin b. Nahhas'dan Arapça dersleri almıştır. Tahsilini tamamladıktan sonra Şam'a geçmiş, Halep Şehrinde kırâat dersleri okutmuş, Beytu'l-Makdis'e gelerek burada yerleşmiştir. İkameti sırasında kırâat ve Arapça okutmuş, bu arada pek çok eser telif etmiştir. Kudüs'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'r-Râiyye, Şerhu'ş-Şâtıbiyye, Tefsiru'l-

Kur’ân, Şerhu Elfiyeti İbn Mu'tî.

A'lam, I, 214; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 87.

84-İbnu Cinnî

Osman b. Cinnî el-Mevsılî Ebu'l-Feth (v. 392/1002).

Musul'da dünyaya gelmiştir. Babası, Süleyman b. Fehd b. Ahmed el-Ez-di'nin kölesiydi. Ebu Ali el-Fârisi'den nahiv ilmini almış, uzun zaman talebesi ol­muş, feyzinden istifade etmiştir. Nahiv ve edebiyat sahasında yazdığı eserle­riyle şöhret bulmuş, şiirleriyle de tanınmış, altmış beş yaşında iken Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Muhtesib fî Tevcihi Kıraati'ş-Şâzze, Hâtıriy-yat, el-Hasâis, Zel'l-Kadd, Şerhu Divani Mütenebbi, Sırru's-Sına'a, el-Kâfi fî Şerhi'l-Kavafî, el-Müzekker ve'l-Müennes, el-Maksur ve'l-Memdud.

A'lam, IVI, 264; Keşfu'z-Zunûn, II, 1612; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 140-141.

85-İbnu Durayd

Muhammed b. Hasen Ebu Bekr el-Ezdî (v. 321/933).

Basra'da doğmuş, tahsilini burada tamamlayıp Umman'a gitmiş, on iki sene ikamet ettikten sonra tekrar Basra'ya dönmüş, sonunda Bağdat'a yerle­şerek burada vefat etmiştir. el-Asmaî, Ebu Hâtim es-Sicistânî ve er-Riyâşî'den rivayette bulunmuştur. Çok sayıda ilim ehli, kendisinden istifade etmiştir. Ebu Said es-Sirâfî, el-Merzubânî, Ebu'l-Ferac el-lsfahânî bunlardan bazılarıdır. Lu­gat, şiir ve edebiyatta şöhrete ulaşmış, bu sahada verdiği eserleriyle tanınmış­tır.

Önemli eserleri şunlardır: el-İştikak, el-Maksur ve'l-Medud, el-Cevhera, Garibu'l-Kur’ân, Edebu'l-Kâtib, Takvimu'l-Lisân, el-Muktebes.

A'lam, VI, 310; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 289; Keşfu'z-Zunûn, I, 609; Taba­kâtu'l-Müfessirîn, I, 118-125.

86-İbnu Durays

Muhammed b. Eyyub b. Yahya el-Becelî Ebu Abdillah (v. 294/906). Hadis âlimi ve hâfızlarındandır. Rey şehrinde vefat etmiştir. İstifade etti­ğimiz kaynaklar, hakkında fazla bilgi vermemektedirler. Önemli eseri: Fedâilu'I-Kur’ân'dır. A'lam, VI, 270; Keşfu'z-Zunûn, II, 1277.

87-İbnu Ebi Dâvud

Abdullah b. Süleyman b. Eşas es-Sicistânî Ebu Bekr (v. 316/929).

Sicistan'da dünyaya gelmiştir. Tahsiline babasının himayesinde başlamış henüz on yaşında iken, sahip olduğu üstün zeka sayesinde Horasan, Isfahan, Fâris, Basra, Bağdat, Kufe, Mekke, Şam, Mısır ve el-Cezîre'de tahsilini tamam­lamış, babası gibi Kur’ân ve hadis sahasında kendini yetiştirmiştir. Uzun müd­det ders yermiş, pek çok kimseyi yetiştirmiştir. Ömrünün büyük kısmını Bağ­dat'ta geçirmiş, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'I-Mesâhif, el-Musned, es-Sunen, en-Nâsih ve'l-Mensuh, el-Kırâat.

A'lam, VI, 224; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 273; Keşfu'z-Zunûn, II, 1459; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, I, 229-32.

88-İbnu Ebi'd-Dünya

Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan Ebu Bekr (v. 281/894.) Bağdat ulemasındandır. Hadis ilminde şöhrete ulaşmış, pek çok hadis ezberlemiştir. Genç yaşta iken Abbasi Halifesi Mu'tedd ve oğlu el-Muktefî'nin yetişmesinde emeği geçmiş, kendilerine hocalık yapmıştır. Kuvvetli bir hitabe­te sahipti. Kendini dinleyenleri âdeta büyüler, istediği zaman güldürür, istediği zaman ağlatırdı. Doğduğu yer olan Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: en-Nevâdir, el-Feracu ba'de'ş-Şidde, eş-Şükr, el-Yakin, Karyu'd-Dayf, el-Aklu ve Fadluh, el-İşrâf fî menâzili'l-Eşraf, el-Azame. A'lam, IVI, 260; Keşfu'z-Zunûn; II, 1810.

89-İbnu Ebi'l-Hadid

Abdulhamid b. Hibetullah b. Muhammed b. Huseyn İzzuddin Ebu Hâmid (v. 655/1257).

Medâin şehrinde dünyaya gelmiştir. Mutezile ulemasının ileri gelen isim-lerindendir. Edebi değeri olan şiirleri mevcuttur. Tarih ilminde geniş bilgiye sa­hiptir. Zamanındaki sultanlar nezdinde rağbet görmüş, toplantılarına katılarak ilminden istifade edilmiştir. Vezir İbnu'l-Alkamî'nin şahsi teveccühünü kazan­mıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Feleku'd-Dâir ale'l-Meseli's-Sâir, Şerhu Nehci'l-Belâga, el-Abkariyyu'l-Hisân, Divânu'ş-Şi'r.

A'lam, IV, 60; Keşfu'z-Zunûn, II, 2291.

90-İbnu Ebî Hâtim

Abdurrahman b. Muhammed b. İdris b. Munzir et-Temîmî Ebu Muham­med (v. 327/938).

Rey şehrinde dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini babasından almış, daha sonra Ebu Zur'a, Hasen b. Arafe, Ebu Saîd'l-Eşecc ve Yunus b. Abdi La'l'den okumuş, Hicaz, Şam, Mısır, Irak ve el-Cezîre ulemasından da istifade etmiştir. Daha ziyade tefsir, hadis ve fıkıh sahasında şöhret bulmuştur. Kendisinden Ebu'ş-Şeyh ibn Hibban gibi ulema ders almıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Musned, el-Cerhu ve't-Ta'dil, ilelu'l-Hadis, er-Raddu ale'l-Cehmiyye, el-Kunâ, el-Fevâidu'l-Kubrâ.

A'lam, IV, 99; Keşfu'z-Zunûn, I, 436, 582; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 308; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 279-80.

91-İbnu Ebi'l-Isba'

Abdulazim b. Abdihvâhid b. Zâfir el-Mısrî (v. 654/1256).

Mısır'da doğup büyümüş, tahsilini burada tamamlamıştır. Edebiyat ve Kur’ân ilimlerine karşı yakın ilgisinden dolayı, eserlerini umumiyetle bu mevzu­da kaleme almıştır. Hayatı hakkında fazla bilgi mevcut değildir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî İ'cazi'l-Kur’ân, Tahriru't-Tahbir, Bedâiu'l-Kur’ân, Cevâhuru's-Sevânih fî Serâiri'l-Karâih.

A'lam, IV, 156.

92-İbnu Ebi's-Sayf

Muhammed b. İsmail b. Ali Ebu Abdillah (v. 609/1213).

Aslen Yemenli'dir. Şafii fukahasındandır. Hayatının büyük kısmını Mekke' de geçirmiştir. Hadis sahasındaki bilgisiyle de şöhret bulmuştur. Mekke'de ve­fat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: en-Nuketu ale't-Tenbih el-Erbe'une Hadisen, Ziyâratu't-Tâif.

A'lam, VI, 261; Keşfu'z-Zunûn, II, 964.

93-İbnu Ebi Şeybe

Muhammed b. Osman b. Muhammed Ebu Bekr le-Kûfî (v. 297/909).

Hadis ve ricali hakkında geniş bilgiye sahip olan müellif, babasından, İbnu Medenî ve Ahmed b. Yunus'dan ders almıştır. Geniş bilgsinden özellikle İmam Şafii, Bezzar ve Taberânî'den istifade etmiştir. Bazı cerh ve tadil ulema­sı, sika olmadığnı ifade ederler.

Önemli eserleri şunlardır: Fedâilu'l-Kur’ân, Târihu'l-Kurrâ.

A'lam, VII, 142; Keşfu'z-Zunûn, I, 276; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 192-93.

94-İbnu Ehî Mîmî

Muhammed b. Huseyn le-Bağdadî Ebu'l-Huseyn (v. 390/1000).

İstifade ettiğimiz kaynaklarda, hayatı hakkında bilgi bulunamamıştır. Be-ğavî ve diğer ulemadan hadis öğrendiği kaydedilir. İtkan'da geçen eserinin adı, el-Fevâid'dir. Şezerâtu'z-Zeheb, III, 134.

95-İbnu'l-Enbârî

Muhammed b. Kâsım b. Muhammed b. Beşşâr Ebu Bekr (v. 328/940).

Enbâr kasabasında dünyaya gelmiştir. Babasından ve Bağdat ulemasın­dan ilim tahsil etmiştir. Tefsir, hadis, kırâat Arap dili ve edebiyatı sahasında kendini yetiştirmiştir. Şiire karşı büyük meyli vardı. Üç bin beyti ezberden bildi­ği ve yazdırdığı söylenir. Yüz yirmi tefsiri, senetleri ile birlikte ezberlemiştir. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Beyânu'd-Damâir fi'l-Kur’ân, Garibu'l-Hadis, el-Ezdâd, el-Muzekker ve'l-Muennes, el-Emâlî el-Vâdih fi'n-Nahv, er-Raddu alâ men Hâlefe Mushafe Osman, el-Vakf ve'l-İbtida, el-Muvaddah fi'n-Nahv, el-Kâfi fi'n-Nahv, ez-Zâhir.

A'lam, VII, 226-27; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 315; Keşfu'z-Zunûn, II, 1205; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 226-30.

96-İbnu'l-Esir (el-Kâtib)

Nasrullah b. Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim eş-Şeybânî Dıyâ-uddin Ebu'l-Feth (v. 637/12239).

Cezireti İbnu Ömer'de dünyaya gelmiştir. Gençliğini bu bölgede geçir­miş, üstün zekası sayesinde Musul'da tahsilini, kardeşleri muhaddis Ali, tarihçi Mübarek ile tamamlamıştır. Eyyûbî Sultanı Salahuddin'in hizmetine girmiş, oğ­lu zamanında vezir olmuştur. Sultanın durumu kötüye gidince kapalı bir sandık içinde gizlice Haleb'e kaçmıştır. Melik Zâhir'in hizmetinde bulunmuş, bir müd­det sonra Musul'a dönerek, sarayda hizmet almıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Meselu's-Sagir fî Edebi'l-Kâtib ve'ş-Şâir. el-Maâni'l-Muhtara'a, el-Câmi'u'l-Kebir, el-Burhân fî İlmi'l-Beyân, Divanu'r-Re-sâil.

A'lam, VIII, 354; Keşfu'z-Zunûn, II, 1586; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 187-189.

97-İbnu Eşte

Muhammed b. Abdillah el-lsbahânî Ebu Bekr (v. 360/971). Aslen Isbahanlıdır. İlimde büyük şöhrete sahiptir. Mısır'da ikamet etmiş­tir. Arap dili ve edebiyatına vâkıftır. Tahsilinin bir kısmını Ebu Bekr b. Mücahid ve Ebu Bekr'in-Nakkâş gibi zevat yanında tamamlamıştır. Kıraatla geniş bilgiye sahiptir. Kendisinden Halef b. İbrahim, Halef b. Kâsım İbn Galbûn gibi zevat kırâat talim etmişlerdir.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'l-Mesâhif, Riyâdu'l-Elsine fî İ'râbi'l-Kur' an, Tabakâtu'l-Kurra, Kitâbu'l-Mufid fi'ş-Şazz, el-Muhabir.

A'lam, VII, 97; Keşfu'z-Zunûn, II, 1459; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 157.

98-İbnu Fâris

Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya b. Muhammed b. Habib Ebu Huseyn (v. 395/1004).

Aslen Kazvin'lidir. Hemedan'da ikamet etmiş, burada kendini yetiştirdik­ten sonra Rey şehrine gitmiş, vefatına kadar burada kalmıştır. Hayatının bir kısmını Şâfii mezhebine göre amel ederek geçirdiği halde, sonradan Mâliki mezhebine intisab etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-İfrâd ve'l-Cem, Mekâyîsu'l-Lüga, el-Mucmel, Câmiu't-Te'vil fî Tefsiri'l-Kur’ân, Fıkhu'l-Lüga Kitabu Garibi İ'rabi'l-Kur’ân, Kita­bu Halkı'l-İnsân.

A'lam, I, 184; Tabakatu'I-Müfessirîn, I, 59-61; Keşfu'z-Zunûn, II, 1604-1605.

99-İbnu'l-Feres

Abdulmu'min b. Muhammed b. Abdirrahman el-Hazrecî Ebu Abdillah (v. 599/1203).

Endülüs'ün Gırnata şehrinde doğup büyümüş, tahsilini dedesi ve babası­nın yanında tamamlamıştır. Özellikle fıkıh ve hadis sahasında kendini yetiştir­miş, kırâat ilmini de Ebu'l-Hasen b. Huzeyl'den almıştır. Gırnata ulemasının pek çoğundan icazet almıştır. Bunlar arasında; Ebu'l-Hasen b. Şurayh ile Ebu Bekr b. Arabi'yi de sayabiliriz. Fıkhî meselelerde gösterdiği ciddiyet ile Mâlikî fuka-hası arasında ayrı bir yer işgal etmiştir. Sülalece ilim ehli olduklarından evleri, ilim meclisi haline gelmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkâmu'l-Kur’ân.

A'lam, IV, 317-18; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 356-58; Keşfu'z-Zunûn, I, 20.

100- İbnu Firkâh

Abdurrahman b. İbrahim b. Siba el-Fezzarî Ebu Muhammed (v. 690/1291).

Şâfii ulemasından, içtihat derecesine ulaşmış, bir âlimdir. Aslen Mısır'lıdır. Şam'a yerleşmiş, burada şöhret bulmuş ve ders vermiştir. İbnu'z-Zebîdî, İbnu's-Salâh ve Sehâvî gibi ulemadan ders almış, genç yaşında mezhebinin meşhur simalarından olmuştur. Fıkıh ilminde geniş bilgiye sahip olduğundan, İs­lam âleminden kendisine pek çok fetva sorulmuştur. Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Talik ale'l-Merzûkî, el-İklid li Zevi't-Taklid, Şerhu'l-Varakât, Keşfu'-Kına' fî Hılli's-Semâ.

A'lam, IV, 64; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 413-14; Keşfu'z-Zunûn, II, 1493.

101-İbnu Fûrak

Abdullah b. Muhammed b. Muhammed Ebu Bekr (v. 370/981).

Kırâat ve Tefsir sahasındaki eserleriyle tanınmıştır. Ebu Bekr ed-Dâcûnî, İbn Şenebûz ve Cafer b. Sabah'dan kırâat öğrenmiş, kırâatlar arasından belirli kıraatları seçmiştir. Bu yönüyle Isfahan kurrası arasında büyük bir mevkiye ulaşmış, tefsir ve hadis sahasında da kendini tanıtmıştır.

Önemli eserleri arasında Tefsir'i bilinmektedir.

Şezerâtu'z-Zeheb, III, 72; Tabakâtu'l-Müfessirin, I, 251-52.

102-İbnu Galbûn

Abdulmu'min b. Abdillah el-Halebî eş-Şâfii Ebu't-Tayyib (v. 389/999).

Haleb'de doğmuştur. Tahsilini pek çok ulema yanında tamamlamıştır. Kırâat ilmindeki geniş bilgisi ve yazdığı eserleriyle tanınmıştır. Kırâat bilgisi yanında, hadisle de meşgul olmuş, zamanın muhaddislerinden, hadis rivayet et­miştir. Oğlu, Bekr b. Ebi Tâlib ve Ebu Ömer et-Talemnedikî gibi âlimler yetiştir­miştir. Cemâzie'l-ûl'da Mısır'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: eş-Şâzzi fi'l-Kırâat, el-İrşad fi'l-Kıraati's-Sebi'.

A'lam, IVI, 316; Keşfu'z-Zunûn, I, 66; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 131.

103-İbnu Habib en-Nisaburî

Hasen b. Muhammed b. Hasen b. Eyyub Ebu'l-Kâsım (v. 406/1016).

Nisabur'da yetişen ulemadandır. Kur’ân ilimlerinde geniş bilgiye sahip ol­duğu kadar, Arap dili ve nahivde, tarih ve siyerde de bilgi sahibidir. Tasavvufla yakından ilgilenmiş, bu sahada ders vererek zikri meclisler tertip etmiştir. Ni-sabur'da verdiği vaazlarla tanınmıştır. Hadis sahasında olduğu kadar, müfessir olarak da şöhrete ulaşmıştır. Kerrâmiye mezhebine mensup iken, bu görüşün­den rucu etmiş, Şafii mezhebine göre amele başlamıştır.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tenbih alâ Fadli Ulumi'l-Kur’ân, Tefsiru'n-Ni-saburî, el-Vucuh ve'n-Nezâir.

Keşfu'z-Zunûn, I, 60, 489, II, 2000; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 181; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 140-42.

104- İbnu Hacer

Aslen Filistin'in Askalan kasabasındandır. Kahire'de dünyaya gelmiş, ay­nı şehirde vefat etmiştir. Tahsilini Kâhire'de tamamlamıştır. Önceleri edebiyat ve şiirle uğraşmış, sonra hadis ilmine ilgi duymuş, bu sahada kendini yetiştire­rek, usul ve hıfz yönüyle bu ilmde zirveye çıkmıştır. Hadis ricali hakkındaki ge­niş bilgisi, onu tarih sahasına itmiş, çeşitli beldeleri dolaşarak yeterli bilgiler edinmiştir. Eserleri ve şöhreti, sağlığında İslam âlemine yayılmış, pek çok ule­ma, kendisinden icazet almıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Esbabu'n-Nuzûl, Fethu'l-Bârî fî Şerhi Sahihi'l-Buharî, el-İsâbe fî Temyizi Esmâi's-Sahabe, el-İhkâm li Beyâni mâ fi'l-Kur’âni mine'l-Ahkâm, Lisânu'l-Mîzân, Tehzibu't-Tehzib, Takribu't-Tehzib.

A'lam, I, 173-74; Keşfu'z-Zunûn, I, 106; Şezerâtu'z-Zeheb, VII, 270-73.

105-İbnu'l-Hâcib

Osman b. Ömer b. Ebi Bekr b. Yunus Cemâluddin Ebu Amr (v. 646/ 1249).

Mâlikî fukahasından olmakla beraber, sarf-nahiv ve edebiyat sahasında yazdığı eserlerle tanınmıştır. Yukarı Mısır'da dünyaya gelmiş, Kâhire'de ilim tahsilinde bulunmuştur. Bir ara Şam'da ikamet etmiş, İskenderiye'de ölmüştür.

Önemli eserleri şunlardır: el-Kâfiye, eş-Şâfiye, Mustasaru'l-Fıkh, el-Emâ-li'n-Nahviyye, el-İdah, Câmiu'l-Ummehat.

A'lam, IV, 374; Keşfu'z-Zunûn, II, 1370-71; Miftâhu's-Seâde, I, 117.

106- İbnu Halef

Muhammed b. Halef b. Musa el-Evsî Ebu Abdillah (v. 537/1142).

Endülüs'lüdür, aslen İlbira şehrindendir. Kurtuba'da yerleşmiştir. Tahsili­ni burada tamamlamıştır. Eşarî görüşüne sahip kelam ulemasındandır. Usul ve akaid kitaplarını okuyarak yetişmiştir. Edebiyat sahasında olduğu kadar, tıp il­mindeki şöhretiyle de tanınmıştır. İbnu Ferec, Ebu Ali el-Gassanî'den rivayette bulunmuş, kelam ilmini Ebu Bekr b. Hasen el-Murâdî'den öğrenmiştir.

Suyutî, İtkan'ında Sahibu'l-İfsah adını verdiğinden, bu konuda en yakın eser sahibi olduğu için, bu şahsı tercih ettik.

Önemli eserleri şunlardır: el-İfsah ve'l-Beyân fi'l-Kelâmi ale'l-Kur’ân, el-Vusul ilâ Marifetillah ve Nubuvveti'r-Resul, Risâletu'l-Beyan fî Hakikati'l-İ-man, Şerhu Müşkileti mâ Vaka'a fi'l-Muvvatta' ve Sahihu'l-Buharî.

A'lam, VI, 348-49; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 142.

107-İbnu Hâleveyh

Huseyn b. Ahmed b. Hâmdan Ebu Abdillah (v. 370/980).

Hemedan'da doğmuştur. İlim tahsili için Bağdat'a gitmiş, Kur’ân Kıraatını İbnu Mucahid'den, nahiv ve edebî bilgileri İbnu Durayd, Miftaveyh Mahled el-Attar'dan öğrenmiştir. Bağdat merkez camilerinde bir müddet hadis imla ettir­miş sonra Haleb'e geçmiş, burada yerleşerek Seyfuddevle ve çocuklarına özel dersler vermiştir. Sahip olduğu ilim ve irfanını burada yaymış, meşhur şair Mütenebbi ile münazaralarda bulunmuştur. Çeşitli ilim merkezlerini dolaşmış, zamanın önde gelen âlimlerinden sayılmıştır. Halep'te vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu Leyse, el-Cumel, el-Maksur ve'l-Mem-dud, Muhtasar fî Şevâzzi'l-Kur’ân, el-İştikak, el-Bedi' fi'l-Kıraati's-Seb'i; İ'râbu Selâsîne Sûra.

A'lam, II, 248-49; Keşfu'z-Zunûn, II, 1461; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 71-72; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 148-49.

108-İbnu Hazm

Ali b. Ahmed b. Said ez-Zâhiri Ebu Muhammed (v. 456/1064).

Kurtuba'da doğmuştur. Tahsilini buranın uleması yanında tamamlamıştır. Babasıyla birlikte devlet hizmetinde bulunmuştur. Dini ilimler yanında edebiyat, mantık ve şiirde şöhret kazanmıştır. Mâliki fakihlerindendir. Endülüs'de Zâhiriy-ye mezhebini kurmuş, mensuplarına Hazmiyye adı vermiştir. Fukaha ve ulema tarafından sahip olduğu görüşlerinden dolayı şiddetli tenkitlere uğramıştır. Za­manın idarecilerine tehlikeli olduğu bildirilmiş, halkın kendisinden uzak kalması istenmiştir. Sürgüne gönderilerek Leble vâdisinde iken vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Muhallâ, el-Faslu fi'l-Milel ve Envâi ve'n-Ni-hel, Cemhertu'l-Ensab, en-Nâsih ve'l-Mensuh, el-İhkam li Usuli'l-Ahkam, el-Mu-fâdala Beyne's-Sahabe, İbtâlu'l-Kıyas ve'r-Ra'y.

A'lam, v, 59; Keşfu'z-Zunûn, II, 1617; Şezerâtu'z-Zeheb, lll, 299-300.

109- İbnu Hicce

Ebu Ebu Bekr b. Ali b. Abdillah el-Hamevî Takiyyuddin (v. 837/1433).

Suriye'nin Hama şehrinde dünyaya gelmiş, tahsilini burada tamamlamış­tır. Kahire'ye giderek çeşitli ilim erbabı ile ilmî sohbetlerde bulunmuş, ileri gelen devlet ricali yanında itibar görmüştür. Nazım ve nesirde son derece kabiliyetli, kuvvetli kaleme sahip bir ilim adamıydı. Doğduğu şehirde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Bedi'iyye, Şehru'l-Bedi'iyye, Semeratu'l-Ev-rak, Hızânetu'l-Edeb, Hadikatu'z-Zuheyr..

A'lam, II, 43; Keşfu'z-Zunûn, I, 233-34, II, 1366; Şezerâtu'z-Zeheb, VII,219-220.

110-İbnu Hişâm

Abdullah b. Yusuf b. Abdillah b. Yusuf Cemaluddin Ebu Muhammed (v. 761/1360).

Mısır'da dünyaya gelmiştir. Tahsilini burada tamamlamış, Nahiv sahasında zamanın en güzide âlimleri arasına girmiştir. Şöhreti, Sibeveyh'den daha ileri olduğu ifade edilir. Muasırı meşhur müfessir Ebu Hayyan'a Zuheyr b. Sulmâ'nın Divan'ını dinletmiş, Tâcuddin et-Tebrizi'nin derslerine devam etmiştir. Önce Şa­fii fıkhını tahsil ettiği halde, sonradan Hanbeli fıkhını öğrenmiş, çok kısa zaman­da bu sahada kendini yetiştirmiştir. Mısır'da pek çok talebe yetiştirmiştir. Vefa­tı Mısır'dadır.

Önemli eserleri şunlardır: Mugni'l-Lebib an Kutubi'l-Eârib, Rafu'l-Hasâsa an Kurrâi'l-Hulâsa, el-Câmi'u'l-Kebir, el-Câmi'u-Sagir, Katru'n-Neda, Şuzûru'z-Zeheb, Evdahu'l-Mesâlik ilâ Elfiyetibni Mâlik, et-Tezkira.

A'lam, IV, 291; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 191-192; Keşfu'z-Zunûn, II, 1751.

111-İbnu Huveyz Mindâd

Muhammed b. Ahmed b. Abdillah Ebu Abdillah (v. ?)

İbnu Ferhun, müellifin kitaplarında: Muhammed b. Ahmed b. Ishâh Ebu Abdillah, şeklinde isim kullandığını kaydeder. İbnu Huveyz ilmini, Ebheri'den almıştır. Mâlik'in Şevazzı'nı toplamıştır. Irak uleması arasında pek tanınmış de­ğildir, ilmine pek itimat edilmemiştir. Kelam ilminde kendine has görüşlere sa­hiptir. Ehli Sünnet kelamcılarına karşı sert tutumları ile tanınmıştır.

Vefat tarihi hakkında bilgi edinilmediği gibi, hayatı hakkında da çoğu kaynaklarda malumat yoktur.

Bilinen eserleri şunlardır: Kitabun fî Ahkâmi'l-Kur’ân, Kitabun fî Usûli'l-Fıkh.

Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 68.

112-İbnu Kassa'

Muhammed b. İsrail b. Ebibekr Ebu Abdillah es-Sulemî (v. 671/1272). Şam ulemasındandır. Kırâat ilminde şöhret bulmuştur. el-İstibsar ve el-Mugnî gibi iki önemli eseri mevcuttur.

A'lam, VI, 255; Tabakatu'I-Kurra, II, 100.

113-İbnu Kâsıh

Ali b. Osman b. Muhammed b. Ahmed Ebu'l-Beka (v. 801/1399).

Bağdat'ta doğmuş, ilmini bu çevredeki âlimlerden almıştır. Şöhreti daha

ziyade kırâat sahasında yayılmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Kurratu'l-Ayn fi'l-Fethi ve'l-İmaleti Beyne'l-Laf-zayn, Siracu'l-Kâri, el-Mubtedi ve Tezkiretu'l-Mukri, el-Muntehi, Telhisu'l-Fevâ-id, Tefsiru't-Tullab fi'l-Ameli bi Rabbi'l-Usturlab

A'lam, V, 172; Keşfu'z-Zunûn, II, 1159, 1325.

114- İbnu'l-Katta

Ali b. Cafer b. Ali es-Sa'di Ebu'l-Kâsım (v. 515/1121).

Fas ulemasındandır. Sakalliye kasabasında dünyaya gelmiştir. Frenkle­rin, ülkesini istila etmesinden sonra Mısır'a gitmiş, burada tedrisatta bulunmuş­tur.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'I-Efal, Ebniyetu'l-Esmâ, ed-Durratu'l-Hatira fi'l-Muhtar min Şi'ri Şuarâi'l-Cezira, el-Arudu'l-Bâri, eş-Şâfi fi'l-Kâfi, Ferâ-idu'ş-Şuzûr ve Kalâidu'n-Nuhur.

115- İbnu Kayyim el-Cevziyye

Muhammed b. Ebibekr b. Eyyub b. Sa'd ed-Dimaşkî Şemsuddin Ebu Ab­dillah (v. 751/1350).

Şam'da doğmuş, tahsilini burada tamamlamıştır. İbnu Teymiyye başta olmak üzere, zamanın meşhur ulemasından ders almıştır. İbnu Teymiyye'nin eserlerini ve fikirlerini en iyi tanıtan talebesiydi. Fikirlerinden dolayı hocasıyla birlikte Şam kalesinde ayrı ayrı odalarda hapsedilmiş, hocasının ölümü üzerine serbest bırakılmıştır. Hapis hayatında tasavvufa karşı, Kur’ân üzerinde derin tefekkürden dolayı büyük bir yakınlık duymuştur. Tefsirde büyük bir şöhrete ulaşan İbnu Kesir gibi talebeler yetiştirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Zâdu'l-Maâd, et-Tibyan fî Aksâmi'l-Kur’ân, İ'la-mu'l-Muvakkı'în, Şifau'l-Alil, el-İcaz fi'l-Mecaz, Emsâlu'I-Kur’ân, Eymânu'l-Kur' an, Kitabu'r-Ruh, Ahbâru'n-Nisa.

A'lam, VI, 280-81; Keşfu'z-Zunûn, II, 947; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 168;

Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 90-93.

116 - İbnu Kesîr

İsmail b. Ömer b. Kesîr b. Dav' İmâduddin Ebu'l-Fidâ (v. 774/1372).

Şam'ın Busra kasabasının doğusundaki bir köyde dünyaya gelmiştir. İlmini Burhanuddin el-Fezârî ile Kemâluddin b. Kâdi Şuhbe'den almış, sonra Ebu'l-Haccâc el-Mizzi'ye intisap etmiş, ona damat olmuş, uzun süre yanından ayrılmamıştır. Daha sonra İbnu Teymiyye'nin talebesi olmuş, ilmini onun yanında tamamlamıştır. Usul-i Fıkıh derslerini de Isfehanî'den almıştır. Tefsir-Hadis ve tarih sahasındaki şöhretiyle tanınmıştır. Özellikle hadis sahasında bilgisi, cerh ve ta'dile vakıf oluşuyla da ün yapmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Ahkam ala Ebvâbi't-Tenbih, el-Bidâye ve'n-Nihâye, Tezhibu'l-Kemâl, et-Tekmil, Tabakâtu'ş-Şâfiyye, Tefsiru'l-Kur’âni'l-Azim.

A'lam, I, 317-18; Şezerâtu'z-Zeheb.VI, 231-32; Keşfu'z-Zunûn, I, 439; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 110-112.

117- İbnu Kuteybe

Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî Ebu Muhammed (v. 276/889).

Bağdat'ta doğmuş, ilk tahsilini tamamladıktan sonra çeşitli ilim merkez­lerini dolaşmış başta edebiyat olmak üzere Tefsir ve Hadis sahasında kendini yetiştirmiştir. Uzun müddet Dînever kadılığında bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Muşkilu'l-Kur’ân, maânî el-Kuran, Garîbu'l-Ha-dis, Muhtelefu'l-Hadis, Edebu'l-Katib, eş-Şi'r ve'ş-Şura, el-Maârif, Uyunu'l-Ah-bar.

A'lam, IV, 280; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 169; Keşfu'z-Zunûn, II, 1204; Ta­bakâtu'l-Müfessirîn, I, 245-46.

118- İbnu Lebbân

Muhammed b. Ahmed b. Abdilmu'min ed-Dimeşkî Şemsuddin (v. 749/ 1348).

Şam'da doğup büyümüştür. Tahsili sırasında hadis'e karşı ilgi duymuş, pek çok Şam ve Mısır ulemasından hadis dinlemiştir. Bu arada Fıkıh sahasında kendini yetiştirmiş, Şeyhulkurra olan babasından kırâat ilmini almış, Şatıbiyye'yi okumuştur. Geniş ilmi faaliyetleri yanında tasavvufa karşı meyli dolayısıyla, Ebu'l-Abbas el-Mursî'den istifade etmiştir. Uzun süre kaldığı Mısır'da vefat et­miştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu Âyâti's-Sıfat, Raddu Maâni'l-Âyâti'l-Muteşâbihât ila Maâni'l-Âyâti'l-Mubhemât, İzâletu'ş-Şubuhât ani'l-âyâti ve'l-Ehâdisi'l-Muteşbihât, Tertibu'l-Umm.

A'lam, VI, 223; Keşfu'z-Zunûn, I,. 837-38; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 163-64; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 76-78.

119 - İbnu Mâce

Muhammed b. Yezid Ebu Abdillah el-Kazvinî (v. 273/887).

Hicri 209 senesinde doğmuştur. Kütüb-i Sitte İmamlarındandır. Hadis tahsili için Irak, Basra, Rey, Kûfe, Bağdat, Şam, Mısır ve Hicaz'a gitmiştir. Memleketi olan Kazvin'de vefat etmiştir. Hadis dışında, tefsir ve tarih sahasın­da eserleri vardır.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu's-Sunen, Tefsiru'l-Kur’ân, Târihi Kazvin. A'lam, III, 15; Keşfu'z-Zunûn, II, 1004; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 164; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 272-73.

120- İbnu Mâlik

Muhammed b. Abdillah b. Abdillah b. Mâlik et-Tâî Cemâluddin Ebu Ab­dillah (v. 672/1274).

Endülüs'ün Ceyyân şehrinde doğmuş, Şam'a gelerek buraya yerleşmiş­tir. Zamanın pek çok ulemasından ders almış, bir ara Haleb'e gelerek İbnu Amrûn ve diğer ulemanın ilim meclislerine katılmıştır. Arapça okutarak ders vermeğe başlamış, nahiv, maânî ve beyan ilimlerini okutmuştur. Sonra tekrar Şam'a dönmüş, burada pek çok kimseye ders vermiştir. Burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Kâfiye, el-Elfiyye, Teshilu'l-Fevâid, el-Kâfiye eş-Şâfiye, Lâmiyetu'I-Efâl, İdetu'l-Hâfız, Sebku'l-Menzum ve Fekku'l-Mahtum.

A'lam,  VII, 111; Keşfu'z-Zunûn, II, 1369; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 339.

121 - İbnu Merdeveyh

Ahmed b. Musa el-lsfehanî Ebu Bekr (v. 410/1019).

Isfehan'da yetişen hadis ulemasındandır. Zamanın pek çok muhaddisin-den rivayette bulunmuştur. Kendisinden de çok kimseler hadis rivayet etmiştir. Geniş hadis bilgisi yanında, tefsir ve tarihte de şöhrete ulaşmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mustahrec ala Sahihi'l-Buhari, el-Musned, Tefsiru'l-Kur’ân, et-Târih.

A'lam, I, 246; Keşfu'z-Zunûn, I, 439; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 190; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 93-94.

122- İbnu Miskeveyeh

Ahmed b. Muhammed b. Yakub Ebu Ali (v. 421/1030).

İsfahan'ın Rey şehrinde doğmuş, İsfahan'da tahsilini tamamlamıştır. Ha­yatı boyunca burada ikamet etmiştir. Bir müddet felsefe, kimya ve mantık ilim­leri üzerinde tahsilini sürdürmüş, sonra da tarih ve edebiyat ilmine karşı ilgi duy­muş, bu sahada kendini, verdiği eserlerle tanıtmıştır. Bu ilmî kabiliyetleri yanın­da, zamanın sultanlarına kâtiplik yapmış, Buveyhî sultanı Adududdevle kendisi­ne «Hâzin» lakabı vermiştir. Bir süre de Behâuddevle yanında hususi kâtip olarak bulunmuş, yanında oldukça itibar görmüştür. İsfahan'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Nedimu'l-Ferîd, Tecârubu'l-Umem ve Teâku-bu'l-Himem, Tehzibu'l-Ahlak ve Tathiru'l-Arâk, Tahâratu'n-Nefs, Âdâbu'l-Arap vel-Furs, Tertibu's-Sâdât, el-Eşribe.

A'lam, I, 204-205; Keşfu'z-Zunûn, II, 1937.

123- İbnu Mucahid

Ahmed b. Musa b. Abbas et-Temimî Ebu Bekr (v. 324/936).

Bağdat'ta yetişen ulemadandır. Şöhret bulduğu saha, kırâat sahasıdır. Asrında bu özelliği ile tanınmıştır. Kırâat-ı Seb'ayı ilk tesbit eden ve bu adı ilk kullanan kimsedir. Bu sahadaki şöhreti yanında mutezili görüşlere sahip oldu­ğu da bilinmektedir.

Önemli eserleri şunlardır: Kıraatu's-Seb'a, Kitabu'l-Yâât, Kitabu'I-Hâât.

A'lam, I, 246; Keşfu'z-Zunûn, II, 1449.

124- İbnu Muneyyir

Ahmed b. Muhammed b. Mansur b. Ebi'l-Kâsım Ebu'l-Abbas (v. 683/ 1284).

İskenderiye ulemasındandır. Fıkıh, Usul-i Fıkıh, din, tefsir, kırâat ve Belâ­gat ilimlerinde zamanın ileri gelen simalarındandır. Bir müddet İskenderiye ka­dılığında bulunmuş, sonra bu vazifeden alınmıştır. Hitabeti ile şöhret bulmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-İntisaf min Tefsiri'l-Keşşaf, el-Bahru'l-Kebir fî Nuhabit't-Tefsir, el-Muktefa fî Âyati'l-İsrâ, İhtisâru't-Tehzib, Ukudu'l-Cevâhir ala Ecyâdi'l-Menâbir.

A'lam, I, 212; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 381; Keşfu'z-Zunûn, II, 1477; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 88-89.

125 - İbnu Munzir

Muhammed b. İbrahim en-Neysaburî Ebu Bekr(v. 319/931).

Müçtehid imamlardan olup fıkıh ve hadis sahasında şöhret bulmuştur. Hadisi, Muhammed b. Meymun, Muhammed b. İsmail es-Saig, Muhammed b. Abdilhakem ve Rabi b. Süleyman gibi muhaddislerden okumuştur. Kendisinden de Ebu Bekr b. el-Mukri, Muhammed b. Yahya ed-Dimyâtî gibi pek çok kimse rivayette bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mebsut, Kitabu'l-İşraf fî Marifeti'l-Hilaf, Kita-bu'l-İcmâ, Kitabu'l-İkna, Kitabu't-Tefsir.

A'lam, VI, 184; Keşfu'z-Zunûn, I, 4440; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 280; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 50-51

126 - İbnu Mu'tezz

Abdullah b. Muhammed el-Mu'tezz billah b. Mutevekkil b. Mu'tasım b.

Raşid Ebu'l-Abbas (v. 296/909).

Abbasî Halifesi Harun Reşid soyundandır. Bağdat'ta doğmuştur. Sadece bir gün bir gece halifelik yapmıştır. Edebiyata karşı son derece ilgi duymuş, Arapçayı fasih konuşanları arayıp bulmuş, kendilerinden bilgi toplamıştır. Şiir­de son derece kabiliyetli ve başarılı olmuştur. Halife Muktedir kendisini yakala­tıp, hizmetçisine teslim ederek boğdurmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Bedi, ez-Zehru ve'r-Riyad, el-Âdab, el-Câmi fi'l-Ginâ, Fusulu't-Temsil, Eşâru'l-Mulûk, Tabakâtu'ş-Şuarâ, Divanu'ş-Şi'r.

A'lam, IV, 261-62; Keşfu'z-Zunûn, I, 104.

127 - İbnu Nakib

Muhammed b. Süleyman b. Hasen b. Huseyn Cemâluddin Ebu Abdillah

(v. 698/1298).

Kudüs'de dünyaya gelmiştir. Zühd ve takvasıyle tanınmıştır. Ömrünün büyük kısmını tefsire adamıştır. Tasavvuf sahasında yazdığı uzun şiirleri vardır. Bir ara Kahire'de ikamet etmiş, Âsuriye medresesinde ders vermiştir. Cesareti sayesinde devrin ileri gelen idarecilerine boyun eğmemiş, onları tenkitten ka­çınmamıştır. Kahire'den ayrılarak Kudüs'e gitmiş, burada vefat etmiştir.

Yüz cilde yakın tefsiri yanında «Mihacu'l-Ârifi'l-Muttakî ve Mi'râcu's-Sâli-ki'l-Murtaki» adlı manzum bir eseri mevcuttur.

A'lam, VII, 21; Keşfu'z-Zunûn, I, 4440; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 442; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 144-45.

128 - İbnu'n-Nikzâvî

Abdullah b. Muhammed b. Ömer Mu'inuddin Ebu Muhammed (v. 683/

1284).

Aslen Medine'lidir, İskenderiye'de yaşamıştır. Kırâat ilmine vakıf olan kur-

radandır.

Önemli eserleri şunlardır: eş-Şâmil fî Kıraati's-Seb'a, el-İktidâ fî Marife-

ti'l-Vakfi ve'l-İbtida

A'lam, IV, 270.

129 - İbnu Râheveyh

İshak b. İbrahim b. Mahled el-Mervezi Ebu Yakub (v. 238/853). Zamanında Horasan'ın âlimiydi. Merv şehrinde ikamet etmiştir. Hadis toplamak üzere çeşitli beldelere seyahatte bulunmuştur. Ahmed b. Hanbel, Buhâri, Müslim, Tirmizi, Nesei ve diğer muhaddisler kendisinden rivayette bu­lunmuşlardır. Sika ve udûl olarak tanınır.

Önemli eseri Müsnedi'dir.

A'lam, I, 248; Keşfu'z-Zunûn, II, 1678; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 102-104.

130 - İbnu Razin

Muhammed b. Huseyn b. Musa b. İsa Takiyyuddin Ebu Abdillah (v. 680/ 1281).

Hama şehrinde dünyaya gelmiştir. Zamanın meşhur ulemasından ders almış, hadis bilgisini İbnu Salah'dan, kırâat'ı Sevhâvi'den, Arapçayı da İbnu Ya-îş'den öğrenmiştir. Küçük yaşta Gazzali'nin el-Mustasfa, el-Vasit'i ile İbnu Ha-cib'in fıkıh ve usûl'e dair iki kitabını ezberlemiştir. Şam'a gittiğinde Salahuddin Eyyubi'nin Mâliye nazırlığını yapmış, daha sonra Mısır'da Kâdı'l-Kudât maka­mında bulunmuştur. Tefsir, fıkıh, hadis ve mantık sahasında geniş bilgiye sa­hiptir.

Bilinen önemli eseri tefsiridir.

Keşfu'z-Zunûn, I, 438; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 368-69; Tabakâtu'l-Müfes-sirîn, II, 133-36.

131 - İbnu Sâig

Şemseddin Muhammed b. Abdirrahman b. Ali b. Ebi'l-Hasen (v. 776/ 1375).

Kaynaklara göre 708 veya 710 hicride doğmuştur. Küçük yaştan itiba­ren ilim tahsiline başlamış, lugat, nahiv fıkıh ve tefsir sahasında kendini yetiştir­miştir. Ebu Hayyan, Fahru'z-Zeyle'î ve Debbusî gibi âlimlerden ders almıştır. Devrinin ileri gelen devlet ricaliyle yakınlık kurmuş, ilmi sohbetlerine katılmıştır. Bir ara devlet idaresinde vazife almış, ifta makamında bulunmuştur. Tulûn ca­miinde ders vermiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Meşârik, Şerhu Elfiye İbnu Malik, İkâ-metu'z-Zâhir Makâme'd-Damir, et-Tezkira, el-Mebani fi'l-Maânî, el-Gamzu ale'l-Kenz, el-Menhecu'l-Kavim fi'I-Kur’âni'l-Azim, Ahkamu'r-Ray fî Ahkâmi'l-Ây, Rav-du'l-Efham fî Aksâmi'l-İstifham.

A'lam, VII, 66; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 248; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 182-183.

132 - İbnu Salâh

Osman b. Abdirrahman b. Osman b. Musa Takiyyuddin Ebu Amr (v. 643/1245).

Şehrezur'a yakın bir köyde doğmuştur. Tahsilini Şehrezur'da tamamla­mış, fıkıh ilmini babasından okumuştur. Tahsiline devam etmek üzere bir müd­det Musul'da bulunmuş, İmad b. Yunus'un derslerinde yardımcı olmuştur. Bağ­dat, Hemedân, Horasan, Merv, Şam, Haleb ve Harran'da zamanın ulemasından fıkıh, hadis, tefsir ve dille ilgili dersler almıştır. Kudüs'de Salâhiyye medrese­sinde ders vermeğe başlamış, bir müddet sonra Şam'a geçerek İbnu Ravâha' nın inşa ettirdiği Ravâhiyye Medresesinde hocalık yapmış, daha sonra Şam' daki Dâru'l-Hadis'de tedrisine devam etmiştir. Hadis uleması arasında eş-Şeyh lakabıyla tanınmıştır. Seksen altı yaşında iken Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Fevâid, Fetâvâ, Ulumu'I-Hadis, Şerhu'l-Vasit, Siletu'n-Nâsik fî Sifâti'l-Menâsik, Edebu'l-Muftî ve'l-Mustefritî.

A'lam, IV, 369; Keşfu'z-Zunûn, II, 1218-19; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 221-22; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 377-78.

133 - İbnu's-Semîn

Ahmed b. Yusuf b. Muhammed b. Abdiddâim Şihabuddin Ebu'l-Abbas (v. 756/1355).

Haleb'de dünyaya gelmiş, Kahire'de yerleşmiş, bu şehirde vefat etmiştir. Nahiv ilmini Ebu Hayyan'dan, kıraatı İbnu's-Sâig'dan, hadis'i Yunus ed-Debbu-si'den almıştır. Tulun camiinde kırâat ve nahiv dersleri vermiştir. Kahire kadılığı ve evkaf nezaretinde bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kur’ân, el-Kavlu'l-Veciz fî Akhami'l-Kitâbi'l-Aziz, Şerhu'ş-Şâtibiyye, Şerhu't-Teshil, İrabu'l-Kur’ân.

A'lam, I, 260; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 179; Keşfu'z-Zunûn, II, 1366; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, I, 100-101.

134- İbnu Sufyân

Muhammed b. Sufyan el-Kayrvânî Ebu Abdillah (v. 415/1024).

Kayravan asıllıdır. Kırâat sahasında sahip olduğu şöhretle tanınmıştır. Ayrıca Ebu'l-Hasen el-Kâbisî'nin fıkıh derslerine devam etmiştir. Medine'de vefat etmiş, el-Baki' kabristanına defnedilmiştir.

Önemli eseri: el-Hâdî fi'l-Kırâat'tır.

A'lam, VII, 16; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 203-204; Keşfu'z-Zunûn, II, 2027.

135 - İbnu's-Sîd

Abdullah b. Muhammed el-Batalyevsî Ebu Muhammed (v. 521/1127).

Endülüs'ün bir şehri olan Batalyevs'de doğmuştur. Tahsiline burada başlamış, Belensiye şehrine yerleşmiş, burada dersler vererek hizmette bulunmuştur. Edebiyat, şiir ve Belâgat'ta üstün bir kabiliyete sahipti. Kendisinden pek çok kimse istifade etmiştir. Doğduğu şehirde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Emâlî ale'l-Muvatta, el-İktidâb fî Şerhi Ede-bi'l-Kâtip, el-İnsâf fi't-Tenbih ale'l-Esbab, el-Hadâik fî Usûlü'd-Din, el-Muselles fi'l-Lüga, Şerhu Sekati'z-Zend, el-Hulel fî Şerhi Ebyâti'l-Cumel.

A'lam, IV, 268; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 64-65; Keşfu'z-Zunûn, II, 1587.

136 - İbnu Sîde

Ali b. İsmail Ebu'l-Hasen (v. 458/1066).

Endülüs'ün doğusunda Mursiye şehrinde dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini lügat âlimi olan babasından almıştır. Her ikisi de doğuştan âma idiler. Ebu'l-Alâ ve Telemenkî'den Dâniye'de ders almıştır. Daha ziyade Arap şiiriyle meşgul olmuş, kendini bu sahada yetiştirmiştir. Bir ara Emir Ebu'l-Ceyş Mucahid el-Â-miri'nin hizmetinde bulunmuştur. Dâniye'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Muhkem ve'l-Muhitu'l-Azam, el-Muhassis, Şerhu mâ Eşkele min Şi'ri'l-Mutenebbi, el-Enîk.

A'lam, V, 69; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 305; Keşfu'z-Zunûn II, 1639.

137 - İbnu Surâka

Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim el-Ensârî Muhyiddin Ebu Bekr (v. 662/1264).

Aslen Endülüslüdür. Ebu'l-Hasen Ahmed b. Bekkî Ebu Ali el-Cavâliki ve diğer muhaddislerden ders almıştır. Kahire'deki Kâmiliye Dâru'l-Hadis'inde ders vermiştir. Tasavvufa karşı meyilli olduğundan, zühd ve takva içinde yaşa­mıştır. Kahire'de vefat etmiştir.

Önemli eseri, İcazu'I-Kur’ân'dır.

A'lam, VI, 217; Keşfu'z-Zunûn, I, 120; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 310-11

138 - İbnu Şurayh

Muhammed b. Şurayh b. Ahmed er-Ruyânî Ebu Abdillah (v. 476/1084). Endülüs'ün İşbiliye şehrindendir. Kırâat sahasındaki bilgisiyle meşhur ol­muştur. Ebu Zerri'l-Herâvî ve diğer ulemadan ders okumuştur. Önemli eseri, el-Kâfi fi'l-Kırâat'tır. A'lam, VII, 28; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 354; Keşfu'z-Zunûn, II, 1379.

139 - İbnu Teymiyye

Ahmed b. Abdilhalim b. Abdisselam b. Abdillah b. Ebi'l-Kâsım el-Harrânî Takiyyuddin Ebu'l-Abbas (v. 728/1328).

Harran'da dünyaya gelmiştir. Babası ve kardeşleriyle Şam'a yerleşmiş­lerdir. Tahsiline burada başlamış ve ilk bilgilerini babasından almıştır. Arapçayı İbnu Abdilkavî'den, fıkıh ve usûlünü babası Şemsuddin İbnu Ebi Ömer'den ve Zeynuddin b. Munecca'dan almıştır. Ayrıca hadis, tefsir, feraiz, kelam, felsefe hesab, cebir ve münazara ilimlerinde kendini yetiştirmiştir. Yirmi yaşına gelme­den fetva ve ders vermeğe başlamıştır. Son derece kuvvetli zeka ve ezberle­me gücüne sahipti, okuduğu her kitabı ezberler ve unutmazdı. Babasının vefa­tından sonra yerine geçmiş uzun yıllar, Cuma günleri, Kur’ân'ı tefsir ederek ce­maata hitab etmiştir. Bazı görüşlerinden dolayı muhalefetle karşılanmış, yapı­lan şikayetlerin çoğalması neticesinde Şam kalesine hapsedilmiş, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Kavâid fî Usûli't-Tefsir, Kitabu's-Siyâsiyyeti'-ş-Şeriyye, Kitabu Rafu'l-Melâm ani'l-Eimmeti'l-A'lam, Kitabu'I-Kelimuttayyib, el-Fetâvâ, Minhâcu's-Sunne, er-Raddu ala Tavâifi'ş-Şia, et-Tevvessul ve'l-Vesile.

A'lam, I, 140-41; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 80-86; Keşfu'z-Zunûn, II, 1358; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 45-49.

140 - İbnu Usfur

Ali b. Mu'min b. Muhammed el-İşbilî Ebu'l-Hasen (v. 669/1271).

Endülüs'ün İşbiliye şehrinde dünyaya gelmiştir. Tahsilini burada tamam­lamış, Arap dili ve edebiyatı sahasındaki geniş bilgisiyle tanınmıştır. Debbâc ve Şelûbîn'den ders almıştır. Nahiv dışında başka bir ilimle meşgul olmamıştır. Tu-nus'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu Ebyâti'l-İdâh, el-Mukarrib, el-Miftah, Şerhu'l-Cumel,                                                                                                                                                                                                                                                        Şerhu'l-Mutenebbi,                                                                                                                                                                                                                                                         Şerhu'l-Hamâse.

A'lam, V, 179-80; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 330-31; Keşfu'z-Zunûn, II, 1805.

141 - İbnu Vehb

Abdullah b. Muslim el-Mısrî Ebu Muhammed (v. 197/813).

Mısır'da yetişen etbâu't-Tâbiî'nin son halkasındandır. Fıkıh ve hadis il­minde imam mertebesine ulaşmıştır. Tahsiline hicri 140'dan sonra 16-17 yaş-larında başlamış, ilminin çoğunu İmam Mâlik ve Leys b. Sâbit'ten almış, İbnu Curyec ve Amr b. Hars'den de hadis rivayet etmiştir. Kendisine kadılık görevi teklif edildiği halde, vazife almaktan çekinmiştir. Bu tekliften sonra evinde inzi­vaya çekilmiş, ibadet ve taatle meşgul olmuştur. Mısır'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Câmi fi'l-Hadis, el-Muvatta

A'lam, IV, 289; Şezerâtu'z-Zeheb, I, 347-48; Keşfı/z-Zunûn, II, 1907.

142- İbnu Zemeikânî

Muhammed b. Ali b. Abdilvâhid b. Abdilkerim b. Halef Kemaluddin Ebu'l-Maâlî (v. 727/1327).

Şafiî fukahasındandır. Şam'da doğmuş, tahsilini burada yapmıştır. Fıkıh ve Usûl ilimlerini zamanın değerli ulemasından tahsil etmiş, devlet hizmetinde vazife alarak Maliye Nezaretinde bulunmuştur. Şam'daki Âdiliyye ve Zâhiriyye Medreselerinde ders vermiştir. Bir ara istemediği halde Halep Kadılığı yapmış, buradaki Sultaniye, Asruniyye ve Esediyye Medreselerinde bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî İcâzi'l-Kur’ân, el-Mecîd, et-Târih, Tahkiku'l-Evlâ min Ehli Rafîki'l-A'lâ, Nihâyetu't-Te'mil fî Esrâri't-Tenzil.

A'lam, VII, 175; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 78-79; Keşfu'z-Zunûn, I, 241.

143 - İbnu Zubeyr

Ahmed b. İbrahim b. Zubeyr el-Ginâtî Ebu Cafer (v. 708/1308).

Endülüs'e hicret eden Araplardandır. Tefsir, hadis, kırâat, tarih, ve nahiv sahasında şöhrete ulaşmıştır. Zamanında, Endülüs ve Kuzey Afrika'nın muhad-disi olmuştur. Devlet ricali ile araları açıldığından, evinde göz hapsine alınmış, sadece cuma namazı için çıkma müsaadesi verilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Burhan fî Tertibi Suveri'l-Kur’ân, Melâku't-Tevil fî Muteşâbihi'l-Lafz mine't-Tenzil, Sebilu'r-Reşâd fî Fadli'l-Cihad.

A'lam, I,83-84; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 16; Keşfu'z-Zunûn, I, 241; Taba­kâtu'l-Müfessirîn, I, 26-27.

144- İsmail b. İshak

İsmail b. Hammad b. Zeyd Ebu İshak (v. 282/896).

Aslen Basra'lıdır. Çocukluğunda ve ilk tahsili burada geçmiştir. Sonra Bağdat'a gitmiş, Muhammed b. Abdillah el-Ensârî, Süleyman b. Harb, Haccâc b. Minhal, Ebu'l-Velid et-Tayâlisî, Ali b. Medenî'den ders almış, ayrıca babasın­dan da okumuştur. Fıkıh derslerini İbnu Muazzel, hadisi de Ali b. Medenî'den almıştır. Kendisinden Musa b. Hârûn, Ahmed b. Hanbel, amcasının oğlu ile oğlu Ebu Ömer ve kardeşi ders almıştır. Mâliki mezhebindendir. Bidat ehline karşı aşırı bir düşmanlığı vardı. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkamu'l-Kur’ân, Maâni'l-Kur’ân ve İ'rabuh, Muvatta, el-Mebsut fi'l-Fıkh, el-Emvâl ve'l-Megâzî.

A'lam, I, 305; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 178; Keşfu'z-Zunûn, II, 1370; Taba­kâtu'l-Müfessirîn, I, 105-107.

145 - İsmail b. Mukrî

İsmail b. Ebibekr b. Abdillah b. İbrahim el-Yemenî Şerefuddin Ebu Mu­hammed (v. 837/1433).

Yemen'de doğmuştur. Tahsilini burada tamamlamıştır. Zebid'e giderek ulemanın sohbetlerine katılmış, Arap dili ve edebiyatı, fıkıh sahasında çalışmış, nazım ve nesirde muvaffak olmuştur. Yemen melikleri nezdinde itibar görmüş, Mucâhidiyye ve Nizamiyye medreselerinde tedrisde bulunmuştur. Fîruzâbâdî' nin vefatıyla boşalan kadılık vazifesine tayinini istemişse de, bu arzusu yerine getirilmemiştir. Sefer ayının son günlerinde Zebîd'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Muhtasru'r-Ravda, Unvânu'ş-Şerefu'l-Vâfî fi'l-Fıkhı ve'n-Nahvi ve't-Târihi ve'l-Arûdi ve'l-Kavâfî, el-İrşad, Divânu Şi'r.

A'lam, I, 306; Şezerâtu'z-Zeheb, VII, 220-22; Keşfu'z-Zunûn, I, 69.

146- İsmail ed-Darîr

İsmail b. Ahmed b. Abdillah el-Hîrî en-Nisaburî Ebu Abdirrahman (v. 430/ 1039).

Nisabur'da yetişen ulemadandır. Başta tefsir olmak üzere kırâat ve ha­dis sahasında isim yapmıştır. Hadis toplamak üzere çeşitli ilim merkezlerini do­laşmış, Zâhiru's-Serahsî'den, Ebu'l-Huseyn el-Haffâfdan hadis dinlemiştir. Kuvvetli bir hitabete sahip olduğundan, halk istifade etmiş, ilmine ve şahsına karşı hürmet beslemiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Esmâu men Nezele fîhimu'l-Kur’ân, el-Kifâye fi't-Tefsir.

A'lam, I, 303; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 245; Keşfu'z-Zunûn, I, 89, II, 1498; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 104-105.

147- İzzuddin b. Abdisselâm

Abdul'aziz b. Abdisselam b. Ebi'l-Kâsım b. Hasen (v. 660/1262).

Aslen Mağrib'lidir. Şam'da doğmuş, ilk tahsilini burada tamamlamıştır. Zamanın pek çok ulemasından ilim almıştır. Sahip olduğu üstün zeka sayesin­de çeşitli ilimlerde imam mertebesine ulaşmış, talebeliği sırasında kendisine sultanu'l-ulemâ adı verilmiştir. Zamanında Şafiî ulemasının önde gelen âlimi ol­muştur. İlminden aldığı cesareti ile, devlet ricali arasında hürmetle anılmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-İmâm fî Edilleti'l-Ahkâm, Tefsiru'l-Kur’ân, Muhtasaru Müslim, Kitabu'l-Mecâz, Kavâidu'l-Ahkam fî İslâhi'l-Enâm, Kavâidu'l-İslam, el-Emâlî, Makâsidu's-Salât, Kenzu'l-Fevâid.

A'lam, IV, 144-45; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 301-302; Keşfu'z-Zunûn, I, 166; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 309-323.

148 - Kadı İsmail

İsmail b. İshak b. İsmail b. Hammâd el-Ezdî (v. 282/896).

Mâliki mezhebi fukahasındandır. Basra'da doğmuş, ilk tahsilini burada almıştır. Sonradan Bağdad'a giderek, Muhammed b. Abdillah el-Ensârî, Ebu'l-Velid et-Tayâlisî, Ebubekr b. Ebî Şeybe gibi zamanın ulemasından ilim tahsil etmiş, fıkıh ilmini İbnu'l-Muazzel'den hadis'i de Alâ b. Medenî'den almıştır. Ken­disinden, Musa b. Harun, Ahmed b. Hanbel, İbnu'l-Enbârî el-Mahâmilî gibi zevat rivayette bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Ahkamu'l-Kur’ân, Kitabu'l-Kırâat, Maâni'l-Kur' an ve İ'rabuh, er-Raddu ale'ş-Şâfiî, er-Raddu ala Ebî Hanife, Şevâhidu'l-Mu-vatta, es-Sunen, el-Mebsut, el-İhticacu bi'l-Kur’ân.

A'lam, I, 305; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 178; Keşfu'z-Zunûn, I, 20; Tabakâ­tu'l-Müfessirîn, I, 105-106.

149 - Kadı İyâd

İyâd b. Musa b. Amr b. Musa b. İyâd b. Abdillah Ebu'l-Fadl (v. 544/ 1149).

Endülüs asıllıdır. Dedeleri buradan Fas'a yerleşmiş, sonunda Kayruvan' da karar kılmışlardır. Kadı İyâd tahsilini Endülüs'de yapmış, Kurtuba'ya geç­miş, buranın ulemasından ders almıştır. Zamanın hadis ve usûlü, tefsir ve buna bağlı bütün ilimleri, fıkıh ve usûlünü, Arap dili ve edebiyatı, tarih ve ensab'ı iyi bilirdi. Tahsilini tamamlayıp otuz yaşında Endülüs'e döndükten sonra zamanın ulemasıyle ilmî münazaralarda bulunmuş, kendini burada tanıtmıştır. Gırnata şehrinin kadılığına getirilmiş, bir müddet sonra Sebte kadılığı verilmiştir. Mera-keş'te vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: eş-Şifa bi Ta'rîfi Hukûki'l-Mustafa, Tertibu'l-Medarik ve Takrîbu'l-Mesâlik, el-Gunye, Meşâriku'l-Envâr, el-İlmâ fî Dabti'r-Ri-vâyeti ve Takyidi's-Semâ.

A'lam, V, 282; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 138-39; Keşfu'z-Zunûn, II, 1052-55; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 18-23.

150 - Karâfî

Ahmed b. İdris b. Abdirrahman Şihabuddin Ebu'l-Abbas (v. 684/1285).

Mâlikî ulemasındandır. Senhâce kabilesine nisbetle Senhâcî lakabıyla tanınır. Karâfî nisbeti ise, Kahire'deki Karâfe mevkiine göre verilmiştir. Doğup büyüdüğü yer Kahire'dir.

Önemli eserleri şunlardır: Envâru'l-Burûk fî Envâi'l-Furuk, el-İhkâm fî Temyîzi'l-Fetva, ez-Zehira fi'l-Fıkhi'l-Mâlikî, el-Yevâkît fî Ahkâmi'l-Mevakit.

A'lam, I, 90; Keşfu'z-Zunûn, I, 186.

151 -Kevâşî

Ahmed b. Yusuf b. Hasen b. Râfi b. Huseyn Muvaffakuddin Ebu'l-Abbas (v. 680/1281).

Musul'un Kevâşe kasabasında dünyaya gelmiştir. Tahsiline babasıyla başlamış, Şam'a giderek Sehâvî ve diğer ulemadan kırâat, tefsir ve Arap dilini öğrenmiştir. Kuvvetli bir ilmi şahsiyete sahipti. Kendisini ziyarete gelen devlet ricali karşısında küçülmez, verilen hiçbir hediyeyi kabul etmezdi. Manevi yön­den de kuvvetli idi, keşif ve kerametleriyle tanınırdı. Hayatının son on senesin­de gözleri görmedi.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kebir, Tefsiru's-Sagir, Keşfu'l-Hakaik, Tebsiru'l-Mutezekkir.

A'lam, I, 259-60; Keşfu'z-Zunûn, I, 457; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 365-66; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 98-100.

152 -Kazvinî

Muhammed b. Abdirrahman b. Ömer Ebu'l-Meâlî (v. 739/1338).

Aslen Kazvin'lidir. Musul'da doğmuştur. Zamanın edip ve fakihlerindendi. Şam'da ve Mısır'da kadılık vazifesinde bulunmuştur. Arapça, Türkçe ve Farsça-yı çok iyi bilirdi.

Önemli eserleri şunlardır: Telhisu'l-Miftah, el-İdah fi'l-Meânî ve'l-Beyân.

A'lam, VII, 66; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 123-24; Keşfu'z-Zunûn, I, 210.

153 - Kirmânî

Mahmud b. Hamza b. Nasr Ebu'l-Kasım (v. 505/1110).

Kirman'da yetişen ulemadandır. Özellikle nahiv ve kırâat sahasında şöh­ret bulmuş, tâcu'l-Kurra adıyla tanınmıştır. Doğup büyüdüğü Kirman'dan ayrıl­mamıştır. Son derece kuvvetli bir zeka ve hükümleri istinbat gücüne sahiptir. Tefsirde yersiz görüşler ileri sürdüğünden Suyûtî başta olmak üzere, ulemanın şiddetli tenkitlerine maruz kalmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: el-Acâib ve'l-Garaib fi't-Tefsir, el-Burhân fî Tevcihi Muteşâbihi'l-Kur’ân, Kitabu Hatti'l-Mesâhif, Şerhu'l-Luma, el-İfâde fi'n-Nahv.

A'lam, VIII, 44; Keşfu'z-Zunûn, I, 131; Miftahu's-Saâde, I, 421; Tabakâ-tu'l-Müfessirîn, II, 312.

154 - Kisâî

Ali b. Hamza b. Abdillah b. Osman b. el-Esedî Ebu'l-Hasen (v. 189/805).

İran asıllı olan Behmen b. Fîruz'un oğludur. Kûfe'de dünyaya gelmiş, Bağdad'a yerleşmiştir. Kur’ân kıraatını İmam Hamza'dan almış, sonra kendisi de kırâat İmamı olmuştur. Tahsilini Kufe'de Caferi's-Sâdık, Ameş, Süleyman b. Ek-ram ve Ebubekr b. Ayyaş gibi ulemadan almış, nahiv ilmini, meşhur el-Halil'in yanında ileri yaşta tamamlamıştır. Zamanın tanınmış simalarından olan Yezidi ve Sibeveyh ile ilmi münazarada bulunmuş, yedi kırâat imamından biridir. Rey şehrinde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Maâni'l-Kur’ân, el-Mesâdir, el-Kırâat, Nevâdi-ru'l-Kebir, Maktû'u'l-Kur’ân ve mevsuluhu, el-Huruf.

A'lam, V, 93-94; Keşfu'z-Zunûn, II, 1730; Şezerâtu'z-Zeheb, I, 321; Ta­bakâtu'l-Müfessirîn, I, 399-403.

155-Kiyelherrâsî

Ali b. Muhammed b. Ali el-Bağdadî Ebu'l-Hasen (v. 504/1110).

Şâfiî fukahasındandır. Taberistan'da doğmuş, Bağdat'ta yerleşmiş, Niza-miyye medresesinde ders vermiştir. Fıkıhda olduğu kadar, tefsir ve hadis il­miyle de meşgul olmuştur. Bâtinî görüşlere sahip olduğu ileri sürülerek recm edilmiştir.

Önemli eserleri arasında "Ahkâmu'l-Kur’ân" eseri de mevcuttur.

A'lam, V, 149; Keşfu'z-Zunûn, I, 20.

156 - Kurtubî

Muhammed b. Ahmed b. Ebibekr b. Ferh Ebu Abdillah (v. 671/1273).

Kurtuba'nın yetiştirdiği değerli ulemadan biridir. Tefsir, hadis, fıkıh, kırâat ilimlerinde geniş bilgiye sahiptir. Ömrünü ibadet ve telifle geçirmiştir. Kurtuba' da ilim tahsilini tamamladıktan sonra Mısır'a gelmiş, Asyut'un kuzeyindeki Mun-yatu Beni Hasib kasabasına yerleşmiş, burada vefat etmiştir. Oğlu Şihabuddin Ahmed de ilim ehli olduğundan, çoğu meselelerde babasından nakillerde bu­lunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân, Kitabu'l-Esmâ fî Şerhi Esmâi'l-Husna, et-Tezkâr fî Efdali'l-Ezkar, et-Tezkir fî Ahvâli'l-Mevta ve Umuri'l-Âhira, Şerhu't-Tekassî, Kem'u-Hirsî bi'z-Zuhd ve'l-Kanâ'a, Urcuze.

A'lam, VI, 217-18; Keşfu'z-Zunûn, I, 534; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 335; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 65-66.

157 - Kuşeyrî

Abdurrahim b. Ebi'l-Kâsım Abdulkerim b. Hevâzin Ebu Nasr (v. 514/ 1120).

Nisabur'da doğmuştur. Tahsilini tamamladıktan sonra babasından hadis dinlemiştir. İmamu'l-Harameyn'den ders almış, özellikle akaid konusunda ken­dini yetiştirmiştir. Tasavvufta önde gelen isimlerdendir. Zahiri ilimlere vukufu kadar tasavvufta da geniş bilgiye sahiptir. Nisabur'da uzun yıllar vaaz ve ted­riste bulunmuştur. Hayatının sonlarına doğru dili tutularak konuşamaz olmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: er-Risâle, Letâifu'l-İşârât, el-Murşid, et-Teysir fi't-Tefsir, el-Makâmât ve'l-Âdâb.

A'lam, IV, 120; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 45; Keşfu'z-Zunûn, I, 520, II, 1551; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 291-93.

158 - Kutbu'r-Râzî

Muhammed b. Muhammed Kutbuddin Ebu Abdillah (v. 766/1365).

Rey şehrinde doğmuştur. Tahsilini bulunduğu bölgede yapmıştır. Tefsir, hadis, maâni, beyan ve felsefede geniş bilgiye sahiptir. Hayatının sonlarında Şam'a gelmiş, buradaki ikameti sırasında vefat etmiştir. Şam'daki Zâhiriye medresesinde ders vermiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Hâvî, Havâşî ale'l-Keşşâf, Şerhu'l-İşâ-rât li İbni Sina.

A'lam, VII, 268; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 207; Keşfu'z-Zunûn, II, 1478, 1610; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 253-54.

159 - el-Lâlikâî

Hibetullah b. Hasen b. Mansur et-Taberî Ebu'l-Kasım (v. 418/1027).

Aslen Taberistanlıdır. Bağdad'a yerleşmiştir. Hadis hıfzındaki şöhretinin yanı sıra, Şâfiî fukahası arasında da şöhrete sahiptir. Son günlerini Dinever'de geçirmiş, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: es-Sunen, Şerhu's-Sunne, Esmâu Ricâli's-Sa-hihayn, Kerâmetu'l-Evliya, Lügâtu'l-Kur’ân.

A'lam, IX, 57; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 211; Keşfu'z-Zunûn, I, 88.

160 - İmam Mâlik

Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Himyerî Ebu Abdillah (v. 179/795).

Mâliki mezhebinin imamıdır. Medine'de doğmuş, bütün ilmini bu bölge ulemasından almıştır. Etbâuttâbiîn içinde hadis sahasında geniş bilgiye sahip olan İmam Mâlik, hadisleri tasnif ederek istinbatta bulunmuştur. Bu eseri Abbasi halifesi Mansur'un teşvikiyle yazılmış bir eserdir. İmam Mâlik, ilmi şahsiyetini korumasını gayet iyi bilmiş; Harun Reşid bizzat ayağına gelmiştir. Medine'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Muvatta, Tefsiru Garîbi'l-Kur’ân.

A'lam, VI, 128; Şezerâtu'z-Zeheb, I, 289-92; Keşfu'z-Zunûn, II, 1907.

161 - Mâverdî

Ali b. Muhammed b. Habib Ebu'l-Hasen (v. 450/1058).

Şâfiî fukahasının önde gelen imamlarındandır. Basra'da Ebu'l-Kasım es-Saymerî'den fıkıh dersleri almış, Şam'a giderek Ebu Hamid el-İsferâyî'nin ders­lerine devam etmiştir. Uzun yıllar Bağdat ve Basra'da ders vermiştir. Sahip olduğu geniş ilmi sayesinde devrin sultanı nezdinde büyük itibar görmüştür. Mezhebiyle ilgili bütün meselelere vakıf, güvenilir bir âlimdi. Yalnız kader konu­sunda Mutezileye yakın görüşlere sahip olduğundan, bu noktada itham edil­miştir. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Hâvî, en-Nuket ve'l-Uyûn fî Tefsiri'l-Kur’ân, el-Ahkâmu's-Sultâniyye, Edebu'd-Dünya ve'd-Din, A'lâmu'n-Nübüvve, el-İknâ, Esâsu'l-Kur’ân, Kânunu'l-Vüzerâ, Nasihatu'l-Mülûk.

A'lam, V, 146-47; Keşfu'z-Zunûn, I, 19, II, 1978; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 285-86; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 423-25.

162 - Mâzenî

Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temimî Ebu Abdillah (v. 536/1141).

Mâliki fukahasındandır. Zamanın büyük âlimlerindendir. Sicilya adasında Mazin veya Mâzen şeklinde okunan bir kabilede dünyaya gelmiştir. Kadı İyad' ın, şerhu'l-İkmâl'i kendisinden okuduğunu kaynaklar haber verir. Seksen üç yaşında iken Mehdiye şehrinde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Buhârî, el-Muallimu bi Fevâidi'l-Muslim, et-Telkin, el-Keşfu ve'l-İnba, İdahu'l-Mahsul fi'l-Usûl.

A'lam, VII, 164; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 114.

163 - Mehâmilî

Huseyin b. İsmail b. Muhammed b. İsmail Ebu Abdillah (v. 330/941).

Bağdat ulemasındandır. Hadis sahasında sahip olduğu geniş bilgisi ya­nında, hadis ezberinde müksirûndan sayılmıştır. Kûfe ve Fâris kadılıklarında, altmış seneye yakın hizmet yapmıştır. Bu vazifesindeki üstün kabiliyet ve ba­şarısı ile tanınmıştır. Sonunda kadılıktan alınma teklifinde bulunmuş, bu teklifi kabul edilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Emâlî, el-Fevâid. A'lam, II, 251.

164 - Mehdevî

Ahmed b. Ammar Ebu'l-Abbas (v. 430/1030).

Mağrib'de Mehdiyye şehrine nisbetle tanınır. Kırâat ve tefsir sahasında sahip olduğu geniş bilgisiyle şöhrete ulaşmıştır. Tahsil için bazı ilim merkezleri­ni dolaşmış, Muhammed b. Sufyan'dan ve dedesinden okumuş, Mekke'de Ah­med b. Muhammed el-Kantarîden ders almıştır. Vefat tarihi kesin olarak bilin­memekte, Zehebi'nin ifadesine göre h. 430'dan sonra vefat ettiği kaydedilmektedir.

Önemli eseri, el-Hidaye fi'l-Kıraati's-Seb ile Tefsir'idir.

Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 56.

165 - Mekkî b. Ebî Talib

Aslen Kayravanlı'dır. İlk tahsilini burada yapmış, sonra Kurtuba'ya yer­leşmiştir. Bir ara Mekke ve Mısır'a gitmiş, Kur’ân ilimleri üzerinde kendini yetiş­tirmiştir. Geniş ilmi ve tesirli hitabetiyle tanınmıştır. Seksene yakın eser yaz­mıştır.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tabsıra fi'l-Kıraati's-Seb'a, et-Tezkira, el-

Idah fi'n-Nâsihi ve'l-Mensuhi, el-Mucez, el-Vakfu ve'l-İbtida, Garibu'l-Kur’ân. A'lam, VIII, 214; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 260-61; Keşfu'z-Zunûn, I, 339; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 337-38.

166 - Moğoltâyî

Moğoltâyî b. Kılıç b. Abdillah Alauddin Ebu Abdillah (v. 762/1361).

Türk asıllıdır. Ensab ilmindeki geniş bilgisi ve hadis ezberiyle tanınmış, Mısır'a yerleşerek ilim ve irfanını orada kazanmış, muzafferiyye medresesinde hadis dersleri vermiştir. Bu dersler, dinleyenlerin tepkisiyle karşılanmış, aley­hinde bazı faaliyetlere yol açmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Buharî, Şerhu Suneni İbnu Mâce, Ez-Zuhru'l-Bâsim fi Sırâti Ebi'l-Kâsım, el-İşâre fi's-Sîra, el-Vâdihu'l-Mubin.

A'lam, VIII, 196-97; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 197.

167 - Muberrid

Muhammed b. Yezid b. Abdilekber b. Umeyr b. Hassan el-Ezdî Ebu'l-Abbas (v. 286/899).

Basra'da dünyaya gelmiştir. Tahsil için Bağdat'a gelerek, Ebu Osman el-Mâzenî, Ebu Hâtim es-Sicistânî gibi ulemadan ders almıştır. Nahivde ve lü­gatta zamanın şeyhi mertebesine yükselmiş bu şöhreti günümüze kadar de­vam etmiştir. İsmi, iki türlü okunmaktadır. Aslında Müberrid şeklindeki ifade Kû­fe uleması tarafından değiştirilmiş, Müberred şeklinde okunmuştur. Zamanın u-leması arasında, sika rivayetleriyle tanınmıştır. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Kâmil fi'l-Lüga, Maani'l-Kur’ân, İrabu'l-Kur’ân İhticacu'l-Kırâat, el-Muktadab, Kitabu'l-İştikak.

A'lam, VIII, 15; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 190; Keşfu'z-Zunûn, II, 1382; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 267-270.

168 - Muhammed b. Ahmed b. Şâkir el-Kattan Ebu Abdillah (v. 407/1016).

Şâfiî ulemasındandır. Hadisi, Abdullah b. Verd ve diğer muhaddislerden rivayet etmiştir. Mısır'da doğup büyümüş, ilmini burada elde etmiştir. Önemli eseri, Fedâilu İmam Şâfiî'sidir. Şezerâtu'z-Zeheb, III, 385; Keşfu'z-Zunûn, II, 1275.

169- Muhammed b. Sufyan el-Kayravânî Ebu Abdillah (v. 415/ 1024).

Kırâat âlimidir. Aslen Kayravanlıdır. Fıkıh dersini Ebu'l-Hasen el-Kâbisi' den, kıraatı da İbnu Galbun'dan almıştır. Dâni'nin ifadesine göre kuvvetli hıfza ve zekaya sahipti.

Önemli eseri, el-Hâdî fi'l-Kırâat'tır.

A'lam, VII, 16; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 203-204; Keşfu'z-Zunûn, II, 2027.

170 - Muhâsibî

Hâris b. Esed Ebu Abdillah (v. 243/857).

Tasavvuf ehli arasında isim yapmış önemli bir şahsiyettir. Usul ve muâ­melat sahasındaki şöhretiyle de tanınmıştır. Basra'da doğmuş, burada ilim ve irfanını tamamlamıştır. Zamanında pek çok Bağdat ulemasına hocalık etmiş, kelâm ilmine vâkıf olduğundan Mutezile'ye karşı tutumuyla bilinir. Bağdat'ta ve­fat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Fehmu's-Sunen, Âdâbu'n-Nufûs, Şerhu'l-Ma' rife, el-Ba'su ve'n-Nuşûr, er-Riâye li Hukukillah, Kitabu'I-Vesâyâ, Kitabu't-Te-vehhüm.

A'lam, II, 153-54; Keşfu'z-Zunûn, I, 908.

171 - Mukâtil

Mukâtil b. Süleyman b. Kesir el-Ezdî Ebu'l-Hasen (v. 150/767).

Etbauttâbiûn müfessirlerindendir. Mucâhid, Ata b. Ebî Rabah, Ebu İshak, Dahhâk b. Muzahim, Muhammed b. Müslim'den hadis rivayet etmiş, ilmini bun­lardan almıştır. İmam Şâfiî'den yapılan bir rivayette, tefsir'de Mukâtil b. Süley­man, Şiirde Zeheyr b. Ebî Sulmâ, kelâmda ise Ebu Hanife'den daha geniş bil­giye sahip bir kimse olmadığı, müracaat edilecek yegane kişilerin bunlar oldu­ğu söylenir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Vucûh ve'n-Nezâir, et-Tefsiru'l-Kebir, en-Nâsih ve'l-Mensuh, Kitabu'l-kırâat, Muteşâbihu'l-Kur’ân, er-Raddu ale'l-Kade-

riyye.

A'lam, VIII, 206; Keşfu'z-Zunûn, I, 469; Şezerâtu'z-Zeheb, I, 227; Tabakâtu'l-Müfessirîn, 11, 330-31.

172 - Muntecebuddin

Huseyin b. Ebi'l-İzz Raşid Ebu Yusuf el-Hemedânî (v. 643/1245).

Aslen Hemedanlıdır. Tahsilini Mısır ve Şam'da tamamlamıştır. Kırâat ve Arap dilinde geniş bilgiye sahip olmuştur. Kur’ân'ı dört vecih üzere okumuştur. Cemâlu'l-Kurra sahibi Sehâvî'nin verdiği dersler yanında Muntecebuddin'in dersleri sönük kalmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: İrabu'l-Kur’ân, Şerhu'l-Mufassal, Şerhu'ş-Şatıbiyye.

A'lam, VIII, 222; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 227; Keşfu'z-Zunûn, I, 123; Tabakâtu'l-Müfessirîn, Il, 333-34.

173 - Mursî

Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Ebi'l-Fadl Şerefuddin Ebu Ab­dillah (v. 655/1257).

Nahiv, edebiyat, tefsir, hadis, fıkıh ve usulünde geniş bilgiye sahip olan el-Mursî, tahsiline Horasan'dan başlamış, bir müddet Halep ve Şam'da bulun­muş, Musul'a geçerek buradan hacca gitmiş, dönüşünde Şam'da kırâat dersi vermiş, hicri 624'de Mısır'a gelmiştir. Kıraatı İbnu Glabun, Nahvi Ebu'l-Hasen ed-Dânî, Tayyib b. Muhammed, Şeûbînî, Tâcuddin el-Kindî, usul ilmini de İbra­him b. Tokmak ve Âmidî'den almıştır. Hadisi İbnu Abdissemî ve İbnu Mânidânî' den dinlemiştir. Sahihu'l-Müslim'i senedsiz olarak ezberlemiştir. Şam'a gider­ken Arîş ile Za'ka arasında, yolda vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tefsiru'l-Kebir, et-Tefsiru'l-Evsat, Muhtasa-ru'l-Müslim, el-Kâfî, ed-Davâbitu'n-Nahviyye fî İlmi'l-Arabiyye, el-İmlau ale'l-Mufassal.

A'lam, VII, 110; Keşfu'z-Zunûn, I, 455; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 269; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, II, 168-172.

174 - Musa b.Ukbe

Musa b. Ukbe b. Ebi Ayyâş el-Esedî Ebu Muhammed (v. 141/758).

Medine'de doğup büyüyen, tâbiûn içinde sîretu'n-Nebi'yi en iyi bilen, ha­dis rivayetinde sika olarak tanınan bir âlimdir. Urve ve Ummu Hald'den rivayet ettiği gibi, gördüğü bazı Sahabe'den de ilim almıştır. Medine'de vefat etmiştir.

Önemli eseri, Kitabu'l-Megazi'dir.

A'lam, VIII, 276; Şezerâtu'z-Zeheb, I, 209-210; Keşfu'z-Zunûn, II, 1747.

175 - Muzafferî

İbrahim b. Abdillah b. Abdilmun'im el-Hamevî Şihabuddîn Ebu İshak (v. 642/1244).

Şam'ın Hama şehrinde doğmuştur. İbnu Ebi'd-Dem adıyla da meşhurdur. Tahsiline doğduğu şehirde başlamış, Bağdat'a giderek fıkıh derslerine devam etmiş, Mısır'da hadis ilmiyle uğraşmış, daha sonra ders vermeğe başlamış, ha­dis rivayet etmiştir. Şâfiî ulemasından olan Muzafferî tarih ilmiyle de meşgul olmuştur. Birkaç defa kadılık yapmıştır. Doğduğu şehir olan Hama'da vefat et­miştir.

Önemli eserleri şunlardır: Tarihu'l-Muzafferî, et-Tarih, Tedkiku'l-İnaye fî Tahkiki'r-Rivaye, Edebu'l-Kâdî.

A'lam, I, 42; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 213; Keşfu'z-Zunûn, I, 305.

176 - Nahhas

Ahmed b. Muhammed b. İsmail b. Yunus Ebu Cafer (v. 338/950).

Mısır'da doğmuştur. Tahsil için Irak'a gitmiş, Zeccac'dan nahiv dersleri almıştır. İbnu Ebi Gaylân el-Begavî, İbnu Ebi Ahvas gibi ulemadan ilim tahsil etmiştir. Buradan Ramle'ye geçmiş, Ubeydullah b. İbrahim el-Bağdadî, İbnu'l-Enbârî ve Ahfeş'den okumuştur. Mısır'da Ebu Cafer et-Tahavî, Neseî ve Bekr b. Sehl ed-Dimyâtî'den ders almıştır. Mısır'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: en-Nasih ve'l-Mensuh, Maani'l-Kur’ân, İrabu'l-Kur’ân, Tefsiru'l-Kur’ân, el-Kâfi fî İlmi'l-Arabiyye, Kitabu'l-İştikak, Edebu'l-Kut-tab.

A'lam, I, 199; Keşfu'z-Zunûn, II, 1921; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 346; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 67-70.

177 - Necmuddin Tûfî

Süleyman b. Abdilkaviyy b. Abdilkerim es-Sarsarî Ebu'r-Rabi (v. 716/1316).

Hanbelî fukahasındandır. Irak'daki Sarsar şehrinde dünyaya gelmiştir. Bağ­dat'a gelerek tahsilini burada tamamlamıştır. Şam ve Mısır'a gitmiş, buranın ilim erbabıyla temasta bulunmuş, kendilerinden istifade etmiştir. Daha sonra Mek­ke ve Medine'ye giderek bir müddet kalmıştır. Filistin'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Fevâsil'l-Âyât, Bugyetu's-Sâil, el-İksir fî Kavâi-di't-Tefsir, el-İşârâtu'l-İlahiyye, Mi'racu'l-Vusul, Tuhfetu ehli'l-Ebeb.

A'lam, III, 189-190; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 39-40; Keşfu'z-Zunûn, 1293.

178 - Nesefî

Abdullah b. Ahmed b. Mahmud Ebu'l-Berekât (v. 701-710/1302/1310).

Hanefi fukahasındandır. Başta fıkıh olmak üzere tefsir, hadis ve usul il­minde zamanın önde gelen şahsiyetlerindendir. Ceyhun ile Semerkant arasın­da bulunan Nesef şehrine nisbetiyle tanınmıştır. İsbahan'a bağlı İzeş kasaba-sındandır. Burada vefat etmiştir. Vefat tarihi hakkında 701 veya 710 olmak ü-zere farklı görüşler mevcuttur.

Tefsirini, Zemahşerî ve Begavî tefsirlerinden büyük çapta istifade ede­rek yazmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Medâriku't-Tenzil ve Hakâiku't-Tevil, Kenzu'd-Dekâik, el-Menar, Keşfu'l-Esrar fî Şerhi'I-Menâr, el-Vâfî, el-Kâfî fî Şerhi'l-Vâfî, Umdetu'l-Akâid.

A'lam, IV, 192; Keşfu'z-Zunûn, II, 1640-41.

179 - Neseî

Ahmed b. Ali b. Şuayb b. Ali b. Sinan Ebu Abdirrahman (v. 303/915).

Kutub-i Sitte imamlarındandır. Aslen Horasan'a bağlı Nesâ kasabasın-dandır. Hadis toplamak için çeşitli beldelere gitmiş, sonunda Mısır'a yerleşmiş­tir. Mısır uleması kendisini çekemediğinden buradan ayrılıp Filistin'in bir kasa­bası olan Ramle'ye gelmiş, burada vefat etmiş, Beytu'l-Makdis'de defnedilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: es-Sunenu'l-Kubra, el-Muctebâ, ed-Duafâ, Musned-i Malik.

A'lam, I, 164; Keşfu'z-Zunûn, II, 1006; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 239.

180 - Nevevî

Yahya b. Şeref b. Murrî b. Hasen Muhyiddin Ebu Zekeriyya (v. 676/1277).

Şam'da Nevâ denilen yerde dünyaya gelmiş, tahsilini burada tamamla­mıştır. Hadis ve fıkıhda şöhret sahibi ulemadandır.

Önemli eserleri şunlardır: er-Ravda, Şerhu'l-Muhezzeb, Tehzibu'l-Esmâ ve'l-Lüga, et-Takrib ve't-Teysir, el-İdah, et-Tibyan fî Âdâbi Hameleti'l-Kur’ân, Menâru'l-Huda fi'l-Vakfi ve'l-İbtida, el-Ezkar, el-Mubhemat min Ricali'l-Hadis, Menâkıbu'ş-Şâfiî.

A'lam, IX, 184-85; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 354-56; Keşfu'z-Zunûn, I, 688-89).

181 - Râfiî

Abdulkerim b. Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim b. Fadl Ebu'l-Kâ­sım İmaduddin (v. 623/1226).

Kazvin'e bağlı Râfi şehrinde dünyaya gelmiştir. Şâfiî fıkhında şöhret bul­muştur. Zamanın bütün Şâfiî uleması, kendisine müracaatta bulunmuştur. Fıkıh-daki şöhreti kadar, tefsir, hadis ve usul ilminde de şöhrete ulaşmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu Musnedi'ş-Şâfiî, el-Aziz fî Şerhi'l-Veciz, el-Emâlî eş-Şâriha ala Mufredâti'l-Fâtiha, el-İcaz fî Ahtâri'l-Hicaz.

A'lam, IV, 179; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 108-109; Keşfu'z-Zunûn, I, 164, 205; Tabakâtu'I-Müfessirîn, I, 235-37.

182 - Râgıb el-İsbahânî

el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal Ebu'l-Kâsım (v. 502/1108).

İsfahân'da yetişen ulemadandır. Bağdat'a yerleşmiştir. Ehl-i Sünnet ule­ması arasında Gazzâlî derecesinde şöhrete ulaşmıştır. Kaynaklarda hayatı hakkındaki bilgi oldukça azdır. Vefat tarihi hakkında da değişik rakamlar veril­miştir.

Önemli eserleri şunlardır: Mufredâtu'I-Kur’ân, Câmiu't-Tefsir, ez-Zeri'a ila Mekârimi'ş-Şeri'a, el-Alak, Efânînu'l-Belâga el-Muhadarât.

A'lam, II, 279; Keşfu'z-Zunûn, II, 1773; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 329.

183 - Ruayhî

Ahmed b. Yusuf b. Mâlik Ebu Cafer (v. 779/1378).

Endülüs'de yetişen ulemadandır. Âmâ İbnu Cabir'le birlikte hac farizası için yola çıkmışlar seferde Ebu Hayyan, Ahmed b. Ali el-Cezerî, Hâfız el-Mezzi gibi ulemadan ilim tahsilinde bulunmuştur. Arap dili ve şiirine vukufiyeti ile şöh­ret bulmuştur. Otuz sene Haleb'de kalmış, pek çok ulema kendisinden istifade etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Tuhfetu'l-Akrân fî Ma Kurie bi't-Teslisi min Hurufi'l-Kur’ân, Şerhu'l-Bediiyye.

A'lam, I, 260; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 260-61.

184 - Rummânî

Ali b. İsa b. Ali b. Abdillah Ebu'l-Hasen (v. 384/994).

Sâmerrâ veya Bağdat'ta dünyaya gelmiş, fakirlik içinde büyümüş dma-sına rağmen ilim tahsilini bırakmamış, lügat ve nahivde kendini yetiştirmiştir. Bunun yanı sıra mantık, felsefe ve astronomi ile uğraşmıştır. Ayrıca Kur’ân ilim­leri ve tefsirle de meşgul olmuştur. İtizalî görüşleriyle şöhret bulmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Tefsiru'l-Kebir, el-Camiu fî Ulumi'l-Kur’ân, en-Nuketu fî İcazi'l-Kur’ân, el-Ekvan, Maâni'I-Huruf, Şerhu Kitabi Sibeveyh, el-Esmâu ve's-Sıfat.

A'lam, V, 134; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 109; Keşfu'z-Zunûn, II, 1729; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 419-421.

185 - Sâgânî

Hasen b. Muhammed b. Hasen b. Haydar el-Adevî Radiyuddin (v. 650/1252).

Lahor'da dünyaya gelmiş, Gazne'ye yerleşerek tahsiline burada başla­mış, Bağdat'a gitmiş, Ebu'l-Futuh b. Husarî ve Said b. Razzaz gibi ulemadan ders almış, bir ara Yemen'de bulunmuş, Bağdat'ta iken vefat etmiş, cenazesi Mekke'ye getirilerek buraya defnedilmiştir. Sâgâni, Gazneliler devrinde yaşa­mış büyük bir Türk âlimi olmakla beraber aynı zamanda devrinin de en büyük dil âlimidir. Bunun yanı sıra, fıkıh ve hadis sahalarındaki geniş bilgisiyle de ta­nınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Mecmeu'l-Bahreyn fi'l-Lüga, et-Tekmile, el-Lubab, eş-Şevârid fi'l-Lügât, el-Eddâd, Meşâriku'l-Envâr, Şerhu'l-Buharî. A'lam, II, 232; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 250; Keşfu'z-Zunûn, II, 1599.

186 - Saîdî

Muhammed b. Berekât b. Hilal b. Abdilvâhid el-Mısrî Ebu Abdillah (v.520/1126).

Yaşadığı devrin en büyük dil âlimi idi. Abdulaziz ed-Darrab ve el-Kudâî' den hadis rivayet etmiştir. Bir asırlık ömür sürdükten sonra vefat etmiştir.

Önemli  eserleri   şunlardır:   en-Nâsih  ve'l-Mensuh,  Hitâtu   Mısır.

A'lam, VI, 276; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 62; Keşfu'z-Zunûn, I, 715-16.

187 -Sa'lebî

Ahmed b. Muhammed b. İbrahim en-Nisaburî Ebu İshak (v. 427/1035).

Nisabur'da doğmuş, tahsilini burada tamamlamış, Kur’ân ilimleri sahasın­da zamanın önde gelen müfessiridir. Tasavvufta üstün mertebeye ulaşmış, ta-raf-ı ilahiden bir çok keşiflere mazhar olmuştur. Ayrıca tarih ilmiyle de meşgul olmuştur. İbnu Huzeyme, Ebu Muhammed el-Mahledî, Ebubekr b. Hânî ve Ebu bekr b. Mihran el-Mukrî gibi zevattan istifade etmiş, meşhur müfessir el-Vâhidi' nin hocası olmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Keşf ve'l-Beyan fî Tefsiri'l-Kur’ân, el-Arâis fî Kısası'l-Enbiya, Rabiu'l-Muzekkirin.

A'lam, I, 205-206; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 230-31; Keşfu'z-Zunûn, II,  1488; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 66.

188 -Seâlibî

Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâil Ebu Mansur (v. 426/138).

Nisabur ulemasındandır. Arap dili ve edebiyatında yazdığı eserleriyle meşhurdur. Mesleği dericilik olduğu, daha ziyade tilki derisi alıp sattığı için bu lakabı almıştır. Tarih sahasındaki bilgisiyle de tanınmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Fıkhu'l-Lüga, Yetimetu'd-Dehr, el-İcaz ve'l-İcâz, Mekârimu'l-Ahlak, el-Maksur ve'l-Memdud.

A'lam, IV, 311; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 246-47; Keşfu'z-Zunûn, II, 1288.

189 - Secâvendî

Muhammed b. Tayfur el-Gaznevî Ebu Abdillah (v. 560/1165).

Gazneliler devrinin yetiştirdiği müfessir ve kırâat âlimidir. Hakkında, kay­naklardan yeterli bilgi sağlamamız mümkün olmadı, pek az bilgi verilmiştir. Ve­fat tarihi bile ihtilaflı olup, altıncı hicrî asrının ortalarında vefat ettiği söylenir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Vakfu ve'l-İbtida, İlelu'l-Kırâat, el-İdah fi'l-Vakfi ve'l-İbtida, Kitabu't-Tefsir.

A'lam, VII, 48; Keşfu'z-Zunûn, II, 1471; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 155-56.

190 - Sehâvî

Ali b. Muhammed b. Abdissamed b. Abdilehad el-Hemedânî Alemuddin Ebu'l-Hasen (v. 643/1245).

Mısır'ın batısındaki Sehâ köyünde dünyaya gelmiştir. Tahsiline Kahire' de başlamış, değişik ulemadan ders okumuştur. Kırâat ilmini bizzat Şâtibi'den okumuştur. Sonra Şam'a yerleşmiş, Umeyye camiinde kırk seneden fazla tedriste bulunmuş, tefsir, hadis ve kırâat sahasında pek çok talebe yetiştirmiş,

Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Cemâlu'l-Kurra ve Kemâlu'l-İkra, Şerhu'r-Raiy-ye, hidayetu'l-Murtab, Şerhu'l-Mufassal li'z-Zemahşerî, Şerhu'ş-Şâtibiyye, el-Kevkebu'l-Vakkad.

A'lam, V, 154; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 222-23; Keşfu'z-Zunûn, I, 593; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 425-428.

191 - Sefâkusî

İbrahim b. Muhammed Burhanuddin Ebu İshak (v. 742/1342). Malikî fukahasındandır. Tahsilini Mısır ve Şam'da yapmış, buradaki ule­madan istifade etmiştir. Uzun yıllar ders vermiş, bu arada fetva makamında da bulunmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: el-Mucid fî İrabi'l-Kur’âni'l-Mecid, Şerhu İbni'l-Hacib.

A'lam, I, 61; Keşfu'z-Zunûn, I, 122.

192 - Sekkâkî

Yusuf b. Ebibekr b. Muhammed b. Ali el-Havârzimî Siracuddin Ebu Yakub (v. 626/1229).

Havârzim'de doğmuştur. Tahsiline burada başlamış, Şeyhulislam Mah-mud b. Said el-Hârisî ve Sedid b. Muhammed Hannâtî gibi ulemadan ders al­mıştır. Hanefî mezhebine mensup olan Sekkâkî, sarf-nahiv, maânî-beyan ve a-ruzda geniş bilgi ve kabiliyete sahipti. Aynı zamanda kelam ilminde de geniş bilgiye sahip olduğundan, yetiştirdiği talebelere, bu sahada bilgi vermiştir.

Doğduğu şehirde vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Miftâhu'l-Ulûm, Risâle fî ilmi'l-Munazara. A'lam, IX, 294; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 122; Keşfu'z-Zunûn, II, 1762-68.

193 - Silefî

Ahmed b. Muhammed b. Silefe el-İsfahânî Sadruddin Ebu Tahir (v. 576/1180).

İsfahan'da yetişen ulemadandır. Ebu Abdillah es-Sakafî, Ahmed b. Ah­med b. Abdilgaffar b. Eşte gibi pek çok İsfahan ulemasından ders almıştır. Bir ara Bağdat'a gitmiş, buranın ulemasıyla tanışmış, Kiyelherasî ve Ebu Bekr eş-Şaşî'den fıkıh dersleri almıştır. Pek çok beldeyi dolaşmış, hadis dinlemiştir. So­nunda İskendireye'ye yerleşerek Vezir Zâhir el-Ubeydi'nin inşa ettirdiği med­resede otuz seneye yakın ders okutmuştur. İskenderiye'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Tuyûriyyât fi'l-Hadis, Mu'cemu Meşihati İsfa­han, Mu'cemu Şuyuhi Bağadad, Mu'cemu's-Sefer. A'lam, I, 209; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 255.

194 - Subkî

Ali b. Abdilkâfî b. Ali b. Temmam b. Yusuf Takiyyuddin Ebu'l-Hasen (v. 756/1355).

Mısır'da Munufiyye'ye bağlı Subk köyünde dünyaya gelmiştir. İlim tahsi-linde bulunmak üzere Kahire'ye gitmiş, kırâat, tefsir, hadis, fıkıh ve usulü üze­rinde devrin ulemasından ders almış, nahiv ilmini de Ebu Hayyan'dan öğren­miştir. Tasavvufa yakın ilgi duyan Subkî, Atâullah el-İskenderî'nin sohbetinde bulunmuştur. Mısır ve Şam'da kadılık yapmış, çeşitli medreselerde ders ver­miştir. Şam'da bulunduğu sırada hastalanmış, Mısır'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-İgrid fi'l-Hakikati ve'l-Mecaz ve'l-Kinaye ve't-Tariz, el-İktinas fi'l-Farki Beyne'l-Hasr ve'l-İhtisas, es-Seyfu'l-Meslul ala Men Sebbe'r-Resûl, Tefsiru'l-Kur’ân, el-İbtihac fî Şerhi'l-Minhac.

A'lam, V, 116; Şezerâtu'z-Zeheb, VI. 180-181; Keşfu'z-Zunûn, I, 130; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 412-16.

195 -Suddî

İsmail b. Abdirrahman b. Ebi Kerime Ebu Muhammed (v. 127/744).

Aslen Hicaz'lıdır. İbnu Abbas, Enes gibi Sahabe'den rivayette bulunmuş­tur. Kendisinden de Ebu Avane, es-Sevrî, Hasen b. Salih, Ebubekr b. Ayyaş gibi zevat rivayet etmişlerdir. Tefsire dair zayıf rivayetleriyle tanınır. Şia'ya mensub olmakla itham edilmiştir.

Bir tefsiri olduğu bilinmektedir. Buhârî, kendisinden rivayette bulunmuş­tur.

A'lam, I, 313; el-Lubab, I, 537; Keşfu'z-Zunûn, I, 448; Tabakâtu'l-Müfes-sirîn, I, 109.

196 -Suheylî

Abdurrahman b. Abdillah b. Ahmed b. Esbağ Ebu'l-Kâsım (v. 581/1185).

Endülüs ulemasındandır. Gımata'nın Mâleka kasabasında dünyaya gel­miştir. Tahsilini yaşadığı bölgede tamamlamış, zamanın meşhur uleması Süley­man b. Yahya ve Ebu Mansur b. Hayr'dan kırâat ilmini almış, İbnu Arabî, İbnu Tahir ve İbnu't-Tarâve gibi fakihlerden nakillerde bulunmuştur. Başta Arap dili ve edebiyatı olmak üzere, kırâat tefsir, hadis, tarih ve ensab ilmi ile, kelam ve usul sahalarında şöhrete ulaşmıştır. Şevval ayında Merakeş'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tarif ve'l-İlam fî Mâ Vakaa fi'l-Kur’ân mine'l-Esmâi ve'l-A'lam, er-Ravdu'l-Unuf, el-İdah ve't-Tebyin, Meseletu's-Sırr fî Avâridi'-Deccal, Neticetu'l-Fikr.

A'lam, IV, 86; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 271-72; Keşfu'z-Zunûn, I, 421-22;

Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 266-68.

197 -  Süleymu'r-Râzî

Süleym b. Eyyub b. Süleym Ebu'l-Feth er-Râzî (v. 447/1055).

Şam ulemasındandır. Tahsiline burada devam etmiş, genç yasında lügat, nahiv, tefsir ve maâni ilimlerini öğrenmiş, kırk yaşında Ebu Hâmid el-İsferâyî'nin talebesi olmuş, kendisinden fıkıh ilmini almıştır. Hocası vefat edince yerine geçmiş, derslerini yürütmüştür. Sonra Şam'a giderek tedrise başlamış, pek çok kimseyi okutmuştur. Bunlar arasında Şeyh Nasru'l-Maksî'yi sayabiliriz. Na­hiv ilmini İbnu Fâris, el-Cûfî gibi üstatlardan öğrenmiştir. Hac farizasından dö­nerken Cidde sahilinde denizde boğulmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Diyâu'l-Kulûb, Garîbu'l-Hadis, el-Mucerred, Ki­tabu Ruûsi'l-Mesâil fi'l-Hilaf, Kitabu'l-İşâra, Kitabu'l-Furu'.

A'lam, III, 176; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 275-76; Keşfu'z-Zunûn, II, 1091; Tabakâtu'l-Müfessirîn, 196-97.

198 - Suneyd

Suneyd b. Dâvud Ebu Ali el-Mıssîsî (v. 226/840).

Tefsir ve hadis sahasında geniş bilgiye sahipti. Hammad b. Zeyd, Cafer b. Süleyman, Abdullah b. Mubarek, ve Ebubekr b. Ayyaş'dan hadis rivayet et­miş, kendisinden de Ebubekr el-Asram, Ebu Zur'a, Ahmed b. Ebi Hayseme ve Abdulkerim ed-Deyrâkulî gibi muhaddisler rivayette bulunmuştur. Ebu Hâtim, sika olduğunu ifade ederken, Neseî sika olmadığını söyler.

Eser olarak, Muhammed b. İsmail es-Sâig'den rivayet ettiği tefsiri bilin­mektedir.

Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 209.

199 - İmam Şâfiî

Muhammed b. İdris b. Abbas b. Osman b. Şâfiî, Ebu Abdillah (v. 204/820).

Gazze'de doğmuştur. Mekke'ye gitmiş, tahsilini burada tamamlamıştır.

Fıkıh ilmini, Müslim b. Hâlid ez-Zencî ve diğer ulemadan almıştır. Amcası Mu­hammed b. Ali'den, İmam Mâlik'den, İsmail b. Cafer'den hadis öğrenmiştir. Ku-rayş içinde ok atmada mahirdi, her atışta yüzde yüz isabet ettirirdi. Ayrıca şiir, lügat ve tarih bilgisine sahipti. Bu arada her Ramazan altmış kere hatim ya­pardı. Muvaata'ı ezberlemiş, müellifine okumuştur. Henüz yirmi yaşında iken, hocası Müslim b. Hâlid fetvâ vermesine müsaade etmiştir. Dört hak mezheb imamından biridir. Mısır'da elli dört yaşında iken vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'l-Umm, er-Risâle, İhtilafu'I-Hadis, el-Me-vâris, es-Sebku ve'r-Ramyu, Fedâilu Kurayş, Ahkamu'l-Kur’ân, es-Sunen, Ede-bu'l-Kadı.

A'lam, VI, 249-50; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 143; Keşfu'z-Zunûn, I, 164, II, 1397; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 98-100.

200 -  Şerefu'l-Bârizî

Hibetullah b. Abdirrahim b. İbrahim el-Hamevî Şerefuddin Ebu'l-Kasım (v. 738/1338).

Şam'ın Hamâ şehrinde doğmuştur. İlk tahsilini babası ve dedesinden almıştır. Daha sonra değişik ulemadan ders almış, kırâat-ı seb'ayı okumuş, İb­nu Malik'den nahiv öğrenmiştir. Uzun seneler ders vermiş, Hamâ kadılığında bu­lunmuştur. Hayatının sonlarında gözleri görmez olmuştur. Hamâ'da vefat et­miştir.

Önemli eserleri şunlardır: Esrâru't-Tenzil, Teysiru'l-Fetâvî fî Tahriri'l-Hâvî, Ravdâtu'l-Cinân fî Tefsiri'l-Kur’ân, el-Vefâ fî Ehâdisi'I-Mustafa, Dabtu Garibi'l-Hadis, Bediu'l-Kur’ân, en-Nâsih ve'l-Mensuh.

A'lam, IX, 60; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 119; Keşfu'z-Zunûn, I, 83; Tabakâ­tu'l-Müfessirîn, 250-51.

201 - Şerifu'l-Murteda

Ali b. Huseyn b. Musa b. Muhammed b. İbrahim Ebu'l-Kasım (v. 436/ 1044).

Hz. Ali'nin soyundandır. Bağdat'ta doğmuş ve orada vefat etmiştir. Şia mezhebinin ileri gelenlerindendir. Kelam, şiir ve lügat sahasında şöhret bul­muştur. Kizb'le tanınan kimselerden hadis rivayet etmiştir. Eserlerinin çoğu Şia mezhebi ile ilgilidir.

Önemli eserleri şunlardır: Emâli'l-Murtedâ adı ile tanınan ed-Durar ve'l-Gurar fi'l-Muhâdarât, eş-Şâfiî fi'l-İmame, et-İntisar, Tenzihu'l-Enbiya, el-Mesai-lu'n-Nahviyye, İnkâzu'l-Beşer mine'l-Cebri ve'l-Kader.

A'lam. V, 89; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 256-58; Keşfu'z-Zunûn, I, 749.

202 - Tabarânî

Süleyman b. Ahmed b. Eyyub b. Mutayr Ebu'l-Kâsım (v. 360/971).

Şam'ın Taberiyye kasabasında dünyaya gelmiştir. Küçük yaşlarda tahsi­line başlamış, Şam, Mekke-Medine, Yemen, Mısır, Bağdad, Kûfe, Basra ve İs­fahan şehirlerinde ilim meclislerine katılmış, binden fazla şeyhden rivayette bu­lunmuştur. Şöhreti özellikle hadis sahasında yapmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Mu'cemu'l-Kebir, Mu'cemu'l-Evsat, Mu'cemu's-Sagir, Delâilu'n-Nübüvve, el-Evâil.

A'lam, III, 181; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 30; Keşfu'z-Zunûn, II, 1727; Taba-

kâtu'l-Müfessirîn, I, 198-201.

203 - Taberî

Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Kesir Ebu Cafer (v. 310/923).

Taberistan'ın Âmil kasabasında dünyaya gelmiştir. Tahsiline küçük yaşta başlamış, yedi yaşında iken hıfzını tamamlayıp, Irak, Şam ve Mısır'a giderek, zamanın pek çok ilim erbabından ders almıştır. Başta tefsir olmak üzere hadis, kırâat, tarih, fıkıh gibi sahalarda kendini yetiştirmiştir. Her biri ayrı önem taşıyan değerli eserler bırakmıştır. Bağdad'a yerleşerek burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Câmiu'l-Beyan fî Tefsiri'I-Kur’ân, İhtilâfu'l-Fuka-ha, et-Kırâat, Tarihu'l-Umem ve'l-Mulûk, İhtilâfu Ulemâi'l-Emsar, et-Tebsir fî Usuliddin.

A'lam, VI, 294; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 260; Keşfu'z-Zunûn, I, 33, 437;

Tabakâtu'I-Müfessirîn, II, 106-116.

204 - Tâcuddin İbnu's-Subkî

Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkâfî Ebu Nasr (v. 771/1370).

Kahire'de doğmuştur. Babası Takiyyuddin ile birlikte Şam'a yerleşmiştir. Burada kadılık vazifesinde bulunmuş, bir takım yanlış fetvaları yüzünden, hiçbir kadı'nın görmediği işkenceye maruz kalmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Tabakâtu'ş-Şafiiyyeti'l-Kubra, Cemu'l-Cevâmi', Men'ul-Mevânî, Tevşihu't-Tashih, el-Eşbah ve'n-Nezâir, Tabakâtu'l-Vusta ve's-Sugra.

A'lam, IV, 335; Keşfu'z-Zunûn, II, 1099; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 221-22.

205 - Telemnekî

Ahmed b. Muhammed b. Abdillah Ebu Ömer el-Meâfirî (v. 429/1038).

Endülüs'ün doğusunda bulunan Telemneke şehrinde doğmuş, tahsili için Kurtuba'ya gelmiş, sonra Şam'a giderek Dimyâtî ve İbnu Galbûn gibi kurra'dan ders almış, daha sonra Tunus'a geçerek İbnu Ebi Zeyd'den okumuştur. Kur’ân ilimleri, kırâat ve irab mevzuunda geniş bilgiye sahipti. Kurtuba'ya yerleşti, burada tedrise başladı, oradan Meriyye'ye, Mursiye'ye ve Serakusta'ya gitti, so­nunda Telemneke'ye dönerek burada vefat etti.

Önemli eserleri şunlardır: Kitabu'r-Ravda, el-Vusul ila Marifeti'l-Usul, el-Beyan fî İrabi'l-Kur’ân, Tefsiru'l-Kur’ân, ed-Delil ila Marifeti'l-Celil.

A'lam, I, 206; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 243-44; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 77-79.

206 -Tayâlisî

Süleyman b. Dâvud b. Cârud Ebu Dâvud (v. 204/819).

Hadis âlimlerindendir, aslen İranlıdır, Basra'ya yerleşmiş, burada vefat etmiştir. Şu'be, Serî, Ebu Avane gibi muhaddislerden hadis dinlemiştir. Ahmed b. Hanbel, İbnu'l-Medenî ve Ebu Şeybe gibi muhaddisler de kendisinden riva­yet etmişlerdir. 30 000 hadisi ezberden okuyacak kadar üstün zekaya sahipti.

Önemli eseri, Musnedi'dir.

A'lam, III, 187; el-Lubâb, III, 293.

207 -Teftezânî

Mesud b. Ömer b. Abdillah Sa'duddin (v. 791/1389).

Horasan beldesindeki Teftâzan şehrinde doğmuş, tahsilini burada ta­mamlamıştır. Zamanın meşhur âlimlerinden ders almıştır. Kendini daha ziyade maâni-beyan, usul ve mantık sahasında yetiştirmiştir. Aynı zamanda Şâfiî fıkhı­na hakimdi. Sahip olduğu bilgi sayesinde şöhreti bütün İslam âlemine yayılmış, verdiği eserlerle hizmette bulunmuştur. Timurlenk tarafından Semerkant'a sü­rülmüş, burada vefat etmiş, cenazesi tekrar Serahs'e getirilmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu Akâidi'n-Nesefî, Şerhu'l-Adud, Şerhu't-Telhis, et-Telvih ale't-Tenkih, el-Mutavvel, Şerhu'I-Keşşaf.

A'lam, VIII, 113-14; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 319-20; Keşfu'z-Zunûn, II, 1722; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 319.

208 -Temimî

Muhammed b. Ahmed b. Sa'id Ebu Abdillah (v. 380/990).

Kudüs'de dünyaya gelmiştir. Tahsili için Mısır'a gitmiş, burada yerleş­miştir. Kur’ân ilimleri dışında, tabâbetle de uğraşmış, çeşitli bitki ve otlar üze­rinde çalışmalarda bulunmuştur. Kahire'de vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Havassu'l-Kur’ân, el-Murşid ila Cevheri'l-Egzi-ye, Mâddetu'I-Bekâ fî İslâhi Fesâdi'l-Hevâ ve't-Taharruz min Darari'l-Evba.

A'lam, VI, 203; Keşfu'z-Zunûn, I, 727.

209 - Tennîhî

Munecca b. Osman b. Esad b. Munecca Zeynuddin Ebu'l-Berekât (v. 695/1296).

Aslen Şam'lıdır. Hanbelî fukahasındandır. Tefsir, fıkıh ilimleri yanında na­hivdeki bilgisiyle tanınmıştır. Sehâvî, Muvaffakuddin, İbnu Mâlik gibi âlimlerden ders almıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Mukni', el-Aksa'l-Karib, Şerhu'l-Mah-sul fî İlmi'l-Usul, Tefsiru'l-Kur’ân.

A'lam, VIII, 224; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 433; Hediyetu'l-Ârifin, II, 472; Ta-bakâtu'l-Müfessirîn, II, 334-336.

210 - et-Tîbî

el-Hasen b. Muhammed b. Abdillah Şerefuddin (v. 743/1342).

Tefsir, hadis, maâni ve beyan ilimlerinde şöhrete ulaşmış, Kur’ân ve sünnetten hüküm çıkarmadaki kabiliyeti ve bidata karşı reddi ile tanınmıştır. Maddi menfaat gözetmeksizin durmadan talebe yetiştirmiş, her türlü ihtiyaçları­nı bizzat karşılamıştır. Ölünceye kadar günün bir vaktini tefsir, bir vaktini de hadis tedrisine ayırmıştır. Şöhreti, Keşşaf'a yazdığı şerhle yayılmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: Şerhu'l-Keşşaf, et-Tibyan fi'l-Meânî ve'l-Beyan Tefsiru'I-Kur’ân, Şerhu Misbâhu'l-Mesâbih, el-Hulâsa fî Marifeti'l-Hadis.

A'lam, II, 280; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 137-38; Keşfu'z-Zunûn, I, 720; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 143-144.

211 - Ukberî

Abdullah b. Husyeyn b. Abdillah b. Huseyn Ebu'l-Beka (v. 616/1219).

Bağdat'ta doğmuştur. Aslen Dicle nehri kıyısındaki Ukberâ kasabasından-dır. Tahsilini bulunduğu bölgede tamamlayan Ukberî; kırâat, tefsir, hadis ve A-rap dili sahasında kendini yetiştirdi. Ebu'l-Ferec b. Cevzi'nin, medresesinde verdiği derslerinde yardımcı oldu. Zamanın ilimlerini çok iyi kavradığından, her dalda imam derecesine ulaşmıştır.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tibyan fî İrabi'l-Kur’ân, el-Lubab fî İleli'l-Bi-nai ve'l-İrab, el-Meram fî Hikayeti'l-Ahkam, İrabu'l-Hadis, Mazâhibu'l-Fukaha, el-İstiâb fî İlmi'l-Hisab.

A'lam, IV, 208-209; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 67; Keşfu'z-Zunûn, I, 341; Tabakâtu'l-Müfessirîn, I, 224-27.

212 - Ummânî

Hasen b. Ali b. Said Ebu Muhammed (v. 400/1009 civarındadır).Keşfu'z-Zunûn'un ifadesine göre hicrî 400 civannda vefat etmiştir. Eli­mizdeki kaynaklarda hayatı hakkında bilgi bulamadık. Müellifin, vakf ve ibtida hakkında iki eseri vardır. Bunlardan el-Murşid fi'l-Vakfi ve'l-İbtida'sını Keşfu'z-Zunûn zikreder.

Keşfu'z-Zunûn, II, 1654.

213 - Vâhidî

Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali Ebu'l-Hasen (v. 468/1076).

Nisabur'da doğup büyüyen Vâhidî, tefsirde, yaşadığı devrin güzide şah­siyetlerinden biridir. Büyük Türk hükümdarı Nizamulmülk'ün takdirini kazanmış, meclislerinde sık sık bulunmuş, ikramını görmüştür. Üstün şahsiyeti, ahlak ve meziyetleriyle kendini kabul ettirmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Basit, Vasit ve Veciz adlı üç tefsiri, Esbâbu'n-Nuzûl, Şerhu Esmâi'l-Husna ve Nefyu't-Tahrif ani'l-Kur’âni'ş-Şerif, Kitabu'd-De-avât.

A'lam, V, 59-60; Şezerâtu'z-Zeheb, III, 330; Keşfu'z-Zunûn, I, 76; Taba­kâtu'l-Müfessirîn, I, 387-90.

214 -  Yâfiî

Abdullah b. Esad b. Ali b. Süleyman Arifuddin Ebu Muhammed (v. 768/ 1367).

Aden'de dünyaya gelmiştir. Küçük yaştan itibaren kendini ilim ve zühde vermiş, Ebu Abdilah el-Bessâl ve diğer ulemadan ders almıştır. Kendini Kur’ân ilimleri, tarih ve tasavvuf sahasında yetiştirmiştir. Bir ara ziyaret kas-diyle Mekke'ye gitmiş, burada evlenmiştir. Vefatı da Mekke'dedir.

Önemli eserleri şunlardır: Havâssu'l-Kur’ân, ed-Durru'n-Nazim fî Menâfi-i'l-Kur’âni'l-Azim, Mirâtu'l-Cinan, Neşru'l-Mehâsini'l-Gâliye.

A'lam, IV. 198; Şezerâtu'z-Zeheb, VI, 210-12; Keşfu'z-Zunûn, I, 736.

215 -  Zeccâc

İbrahim b. Sırrî b. Sehl Ebu İshak (v. 311 /923).

Bağdat'ta doğmuştur. Küçüklüğünde zûccâciye ile meşgul olmuşsa da bu işlerden vazgeçmiş, ücretle Muberrid'den ders almağa başlamıştır. Kendini nahiv sahasında mükemmelen yetiştirmiş, Abbasî halifesi, oğlu Kâsım'ın terbi­yesini Zeccâc'a bırakmış, sarayda ikamet ederek özel hizmetinde bulunmuş­tur. Muberrid'in dersleri dışında, Sa'leb gibi ulemadan Kur’ân ilimlerini öğren­miştir. Bağdat'ta vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Maâni'l-Kur’ân, el-İştikak, Halku'l-İnsan, el-Emâli, Fe'altu ve Ef'altu, en-Nevâdir.

A'lam, I, 33; Şezerâtu'z-Zeheb, II, 259; Keşfu'z-Zunûn, II, 1730; Taba-kâtu'l-Müfessirîn, I, 7-10.

216 -  Zemahşerî

Muhmud b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed Ebu'l-Kasım (v. 538/1144).

Havârzim'in Zemahşer şehrinde dünyaya gelmiştir. Tahsili için Bağdat'a gelmiş, değişik ulemadan ders almıştır. Yetişmesi sırasında Mu'tezilî görüşlere önem vermiş, tefsir, edebiyat, icaz, maânî ve beyân ilimlerinde söz sahibi ol­muştur. Mekke'de uzun süre kaldığından, Cârullah lakabını almıştır. Memleketi­ne dönerek orada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: el-Keşşâf an Hakâiki't-Tenzil, el-Fâik, Esâsu'l-Belâga, el-Mufassal, el-Makâmât, el-Etvâku'z-Zeheb.

A'lam, VIII, 55; Şezerâtu'z-Zeheb, IV, 118-121; Keşfu'z-Zunûn, II, 1175-1184; Tabakâtu'l-Müfessirîn, II, 314-316.

217 - Zemelkânî

Abdulvâhid b. Abdilkerim b. Halef el-Ensârî Kemâluddin Ebu'l-Mekârim (v. 651/1253).

İbnu Hatib Zemelkî adıyla tanınır, ediptir, kadılık görevinde bulunmuştur. Güzel şiirleri vardır. Bu arada tefsir ilmiyle de uğraşmıştır. Bir müddet Ba'lebek' de ders vermiştir. Şam'da vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: et-Tibyan fî icâzil-Kur’ân, el-Hasâisu'n-Nebeviyye, Minhâlu'l-Mufid fî Ahkami't-Tevhid.

A'lam, IV, 325; Keşfu'z-Zunûn, I, 241; Şezerâtu'z-Zeheb, V, 254.

218 - Zencânî

Abdulvehhâb b. İbrahim b. Abdilvehhâb el-Hazrecî İzzuddin (v. 655/ 1257).

Arap dilinde verdiği eserlerle tanınmış bir âlimdir. Elimizdeki kaynaklar­da, hakkında bilgi bulamadık. Hayatı Bağdat'ta geçmiş, burada vefat etmiştir.

Önemli eserleri şunlardır: Mi'yâru'n-Nuzzar fî Ulûmi'l-Eş'ar, el-Hâdî, Şerhu'l-Hâdî, el-Maznûnu bih ala Gayri Ehlih.

A'lam, IV, 330; Keşfu'z-Zunûn, II, 1139, 1743.

219 - Zerkeşî

Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır Bedruddin Ebu Abdillah (v. 794/

1392).