KURAN MESELLERİ
Günlük konuşmalarda, siyasî ve dinî hitaplarda, ilmî ve edebî metinlerde, şiirde ve nesirde... hülasa her türlü konuşma ve yazılı ibarelerde ilmî bir meseleyi, aklî bir mevzuu, günlük bir durumu, siyasî bir olayı, dinî bir gerçeği ve her hangi soyut bir düşünceyi tavzih etmek için temsilî benzetmelere başvurulur.[ Çünkü temsil sayesinde görülmeyeni görülene, gizliyi açık olana, vehmî olanı gerçek olana kıyaslamak ve hasmı susturmak mümkün olur.[2] Soyut kavramların ve mücerred mânâların somutlaştırılması ve görülebilir bir duruma sokulması için yine temsile başvurulur.[3]
1]
Temsil bu gibi müsbet faydaları sağladığı gibi kelama güzellik katar, dinleyicinin bıkkınlığını giderir ve ilgisini de canlı tutar.[4] Temsilin kelamda oynadığı bu büyük roller dolayısıyla hemen bütün dilciler ve ünlü edebiyatçılar tarafından baş vurulur olmuş ve edebiyatın en önemli konularından biri haline gelmiştir.[5]
İşte bu rollerinden ötürü, Kur'ân da temsile sıkça baş vurmaktadır. Kur'ân meselleri, va'd (iyiliği söz vermek), va'îd (tehdit etmek), övmek, yermek, kınamak, izaha kavuşturmak, pekiştirmek... vb. hususları içermektedir.[6]
Kur'ân'da kullanılan bu temsillere Ulumu'l-Kur'ân literatüründe emsal denir. Emsal kelimesi Kur'ân'da çok sık geçen mesel kelimesinin çoğuludur.[7]
Mesel, sözlükte: Benzer, konuşma, atasözü, durum, delil, ibret ve âyet (mu'cize) anlamlarına gelir. [8]
Kur'ân'da geçen ve Kur'ânî kullanım içinde belli bir kavram yapısı olan meseli ise Rağıb, (ö.502/1108) Müfredat’ında şöyle tarif eder: "Aralarında benzerlik olan iki şeyden birisiyle ilgili söylenen bir sözün, açıklayıp tasvir etmek için diğeriyle ilgili söylenen bir söze benzemesidir."[9]
Zemahşerî, meselin benzer, halk arasında yayılıp söylendiği ikinci yer, söylendiği birinci yere benzetilen söz (ata sözü) ve ilginç kıssa anlamlarına geldiğini söyler.[10]
Kur'ân'da geçen mesel kelimesi her üç mânâda da kullanılmaktadır.[11]
Kur'ân; müminlerin, kafirlerin, münafıkların iyi amelde bulunanların, kötü fiilleri yapanların ve dünya hayatı...v.b. birçok hususla ilgili meseller zikreder.[12]
Kur'ân, birçok mesel zikreder; ancak, bu mesellerin hepsini, aynı stil ile, tek üslûpla kaydetmez. Bunun için alimler Kur'ân'ın mesellerini üçe ayırmışlardır:
1- Açık meseller: İçinde mesel kelimesinin açıkça kullanıldığı mesellerdir. el-Bakara sûresinin 17. âyetinde olduğu gibi.
2- Gizli meseller: Alimler bunun için Arap kelamında "haber almak görmek gibi değildir" gibi ata sözlerinden birinin anlamını kapsayan âyetleri örnek veriyorlar. Meselâ: Yukarıda geçen atasözünün anlamını kapsayan el-Bakara sûresinin 260. âyetinin gizli mesel olduğunu söylemektedirler.[13]
Ancak, biz mesel kelimesinin filolojik ve terminolojik anlamını göz önünde bulundurduğumuzda Darb-ı Mesel (atasözü)lerin anlamını içeren âyetlere mesel-i kamin denmesinin hiçbir mantıkî gerekçesini bulamıyoruz. Çünkü mesel-i musarrah denen birinci kısım meselleri içeren âyetlerde hem benzetme ve hem de mesel kelimesinin kendisi vardır. Mesel-i kamin dedikleri bu ikinci kısımda ise ne benzetme vardır; ne mesel kelimesi, ne de darb-i mesel'in kendisi vardır.
Bizce Eğer Kur'ân mesellerinde mutlaka mesel-i kamin diye bir kısmın varlığı zaruri ise, içerisinde benzetmeyi ifade eden kâf, misl ve mesel gibi edatlar olmadığı halde anlam açısından benzerliği ifade eden âyetler örnek gösterilirse daha uygun olur. Çünkü, hiç olmazsa orada gizli bir teşbih vardır. Örnek olarak: el-Hucurat, 12; el-Hadid, 18, 17; et-Teğabun, 17; er-Ra'd, 17; Hûd, 14; el-Araf, 40 âyetlerini zikredebiliriz.
3- Mesel-i Mürsel: Suyutî bunu Kur'ân'ın mesellerinden saymamaktadır. Bunun Kur'ân'da geçen edebî sanatlardan İrsalı Mesel çeşidi olduğunu söyler.[14]
Ancak çağdaş Kur'ân araştırmacıları bunu da bir mesel türü olarak kaydederler.[15] Bu kısmı da şöyle tarif etmek mümkündür:[16] Mânâ ve lafzı açısından darb-ı mesel gibi dillerde rahatça dolaşan Kur'ân'ın veciz cümleleridir.[17]
A- Kur'ân Mesellerinin Amaç Ve Faydaları
Arap dili edebiyatçıları, öteden beri mesellerin dilde oynadığı etkin rol ve sahip olduğu önem üzerinde durmaktadırlar.[18] Mesellerin kelamda birçok faydası vardır. Özellikle Kur'ân mesellerinin faydaları ve amaçları hem çok ve hem de değişiktir. Bunların bir kısmına daha evvel işaret etmiştik. Kur'ân mesellerinin faydalan ve amaçlarını şimdi toplu halde şöyle sıralayabiliriz:
1- Mesel aracılığıyla benzetmenin kendisi için yapıldığı durumu ve olayı muhatabın zihnine yaklaştırıp yerleştirmek.[19]
2- Verilmek istenen düşüncede mesel aracılığıyla muhatabı kolayca ikna edebilmek,[20]
3- Benzetilen bir şeyin iyi yönlerini veya kötü yönlerini benzetme aracılığıyla pekiştirmek, muhatabın ilgisini veya nefretini artırmak,[21]
4- Övmek, yermek, yüceltmek veya küçük düşürmek,[22]
5- Muhatabın düşünce ufkunu açmak,[23]
6- Mesellerdeki güzel teşbihler ve veciz ifadelerle kelamın belağeti ve sanat değeri ortaya çıkar.[24]
7- Kur'ân mesellerinin, yukarıda söylediğimiz fayda ve amaçların yanısıra sosyolojik, psikolojik ve pedagojik birçok faydası daha vardır.[25]
B- Kur'ân Mesellerinin Özellikleri
Kur'ân üslûbunun gereği olarak bu üslûba mahsus bazı özellikler vardır. Biz şimdi bu özellikleri fazla detaya girmeden, şöyle sıralayabiliriz:
1- Kur'ân meselleri aynı anda hem hüküm hem hikmeti içerir..[26] Meselâ: el-Hucurat sûresi hem insanî bir hikmeti içerir çünkü, gıybet yapmama gibi sosyal bir erdeme yönlendirir, hem de hüküm ihtiva eder çünkü, gıybetin haram olduğunu nehyle ifade eder.
2- Kur'ân Meselleri, her birisi geçerli olan farklı mânâları da aynı anda içerir.[27] Meselâ: el-Hadid sûresinin 20. âyeti ile Cum'a sûresinin 5. âyeti buna güzel birer örnek teşkil eder. Çünkü el-Hadid âyetinde dünya hayatının farklı yönleri yağan yağmurun farklı yönlerine benzetilmiştir. el-Cumu'a'nın 5. âyetinde de Tevrat'ı öğrenip de onunla amel etmeyen Yahudilerin farklı yönleri ilim kitaplarını taşıyan merkebin farklı yönlerine benzetilmiştir. Bu farklı mânâların hepsi de sahihtir, geçerlidir.
3- Kur'ân mesellerinin lafızlarının az, mânâlarının ilginç oluşu.[28] Meselâ: en-Nur sûresinin 39. âyeti buna çok güzel bir örnek teşkil eder. Çünkü kafirlerin amellerinin boşa gideceğini serabın durumuna benzetilmiştir. İlginç bir mânâ veciz bir lafızla ifade edilmektedir.
4- Kur'ân mesellerinin özlü olup değişik müsbet anlayışlarla yorumlanabilir olması: el-Münafikun sûresinde geçen dördüncü âyette sanki onlar duvara dayatılmış kütüklerdir ifadesi hem veciz, hem de farklı şekillerde yorumlanabilir bir yapıdadır.
Başka araştırmacılar, Kur'ân meselleri için başka özellikleri kaydetmişler. Ancak bunları daha özlü bulduğumuz için tercih ettik.[29]
C- Kur'ân'ın Açık Mesellerinin İhtiva Ettikleri Mânâlar Yönünden Kısımları:
l- Vâki bir olayı, tarihî bir olaya benzetmek.[30] el-Kalem sûresinin 17. ve 32. âyetleri buna güzel birer örnek teşkil ederler.
2- Tarihî bir olay olmaksızın iki şeyden, olaydan, şahıstan ve fiilden birini diğerine benzetmek. Bunun da kendi içinde;
a- Somut bir şeyi, daha açık olan diğer somut bir şeye,[31]
b- Soyut bir şeyi, daha açık olan diğer bir soyut şeye,
c- Somut bir şeyi, daha açık olan diğer soyut bir şeye benzeten meseller,
d- Soyut bir şeyi, daha açık olan diğer somut bir şeye benzeten meseller,
e- Bileşik bir durumun, diğer bileşik bir duruma benzetilmesi.[32]
İşte Kur'ân'da geniş bir yer kaplayan, birçok fayda ve amacı olan, Kur'ân'ın i'cazlı üslûbunun da önemli bir unsurunu teşkil eden Kur'ân meselleri; öteden beri alimlerin, özellikle edebiyatçıların ilgi odağı olmuştur.[33] Bunun için eskilerin ve yenilerin bu sahada az da olsa bazı çalışmaları vardır. Eskilerden İbnu Nakya el-Bağdadi (ö.485/1092)'nin el-Cuman fi Teşbihati'l-Kur'ân adlı eseri vardır. Ayrıca Maverdî (ö.450/1058) de Emsâlu'l-Kur'ân sahasında bir eser yazmıştır. et-Tirmizî'nin de emsalle ilgili bir çalışması vardır. Ancak sadece Kur'ân mesellerine tahsis edilmiş değildir. Tirmizî bu eserde hem Kur'ân'ın hem Hadis'in hem de Arapların mesellerini incelemektedir.
Eskilerden es-Suyûtî, hem el-İtkan'da hem de Mu'terek'te emsal için bir bab ayırmıştır, Keza İbnu'l-Kayyim el-Cevzıyye, İ’lamu'l-Muvveki'in'de meseller için ayrı bir fasıl koymuştur.
Çağımızda ise, bu konuya ilgi daha fazla görülmektedir. Biz bu asrın çalışmalarından temin edebildiğimiz iki eseri tanıtıp, diğerlerini listede sunacağız.[34]
Eserlerin Tanıtımı:
1- Abdurrahman Hasan Habenneke El-Midanî- Emsalu'l-Kur'ân:
Bu eser Suriye alimlerinden Abdurrahman Hasan Habenneke el-Midanî'nin telifidir. İkinci baskısı 1992 yılında yapılan eser 567 sahifeden meydana gelir.
Eser Kur'ân mesellerinin taksimini, hedeflerini, kaidelerini, özelliklerini, uygulama örneklerini serdeder. Yazar, kitabın ikinci bölümünü (327-547) Kur'ân mesellerinin edebî yönüne tahsis etmiştir. Burada Kur'ân mesellerinin yüksek edebî tablolarından 20 tabloyu tahlil ederek sunmaktadır. Kısaca Kitap, Kur'ân mesellerinde bir ansiklopedi görünümündedir.[35]
2- Abdu'l-Mecid el-Beyanunî- Darbu'l-Emsali fi'l-Kur'ân:
Kitap, Abdulmecid el-Beyanüni'nin telifidir. Birinci baskısını 1991 yılında yapan ve 175 sayfa olan eser, beş mebhastan oluşur. Birinci mebhasta Kur'ân mesellerinin çeşitleri, hikmetleri, önemi, faydaları, özellikleri ve insanların buna karşı tutumu anlatılır. Diğer mebhaslarda ise mesellerin eğitsel amaçları, pedagojik etkileri, eğitimin bundan nasıl istifade edebileceği ve Kur'ân mesellerinin konulara göre tasnifi anlatılmıştır. Kısaca bu eser, Kur'ân mesellerinin pedagojik yönünü fazlaca irdelemektedir. Bunu büyük ölçüde başarmıştır. Eğitimciler eserden ciddi mânâda istifade edebilirler.[36]
3- Dr. Mühammed Cabir El- Feyyad- el-Emsalu fi'l-Kur'âni'l-Kerim:
Kur'ân meselleri sahasında çağımızda telif edilen eserlerin en kapsamlı ve en faydalısı şüphesiz Dr. Mühammed Cabir el- Feyyad'ın el-Emsal fi'l-Kur'âni'l-Kerim adlı çalışmasıdır. Bunun için biz bu eserin tanıtımını zaruri buluyoruz.
Kitap fihrist ve kaynak listesi ile beraber 445 sayfadır. Eser l995 yılında Uluslararası İslamî Düşünce Enstitüsü tarafından ikinci defa A.B.D. Herndon/VA. de basılmıştır.
Kitap bir mukaddime, iki bab ve bir hatimeden meydana gelir. Birinci babta mesel ve başkasıyla ilişkisi anlatılır. Bu bab da iki fasıldan meydana gelerek birinci fasılda meselin anlamı, darbı mesel, meselin aktarımı, mesellerde gariplik, mesellerin ehemmiyeti ve mesellerin çeşitleri kaydedilmiştir, ikinci fasılda meselin hikmet, teşbih, temsil ve kıssa ile ilişkisi anlatılmıştır.
İkinci babta Kur'ân-i Kerim'deki meseller kaleme alınmıştır. Bu bab üç fasıldan meydana gelir. Birinci fasılda Kur'ân mesellerinin tanıtımı yapılmıştır. Şöyle ki: Evvela mesel ve misl kelimelerinin Kur'ânî kullanımlarına ve alimlerin bu konudaki görüşlerine yer verilmiştir. Daha sonra mesellerle ilişkisi bulunan ayetlerin tertibi, içinde mesel kelimesinin bulunduğu ayetler, Meselin bünye ve terkibine müdahele edilmeksizin Allah'ın mesellerine işaret eden ayetler, Kur'ân sûrelerindeki sıralamasına göre açık mesellerin mekkî ve medenîsi, nüzul sırasına göre Kur'ânî mesellerin tertibi, nüzul sırasına göre açık mekkî meseller, nüzul sırasına göre açık medenî meseller, sûrelerin Kur'ân'daki sırasına göre içinde mesel kelimesinin bulunmadığı meseller, Kur'ân-i Kerim'deki tertibine göre insanlar için getirilen darbı mesellere işaret eden ayetler, Kur'ân'ın mesel saydığı müşriklerin bazı sözleri, Kur'ân mesellerinin sayısı, Kur'ân mesellerinin çeşitleri, Kur'ân mesellerinin içerdiği konular ve Kur'ân mesellerinin ehemmiyeti.
İkinci fasılda bir kısım Kur'ân mesellerinin tahlili yapılmaktadır: Cennetin temsili, dünya hayatının temsili ve infak edenlerle infaklarının temsili.
Üçüncü fasılda Kur'ân mesellerinin Ahdi Kadim, Ahdi Cedid ve cahiliyye meselleriyle bir karşlaştırması yapılmıştır. Sonunda kitab bir Hatime ile bitirilmiştir.
Kitapla ilgili olarak kısaca şunu söyleyebiliriz: Ulumu'l-Kur'ân araştırmacılarının Kur'ân meselleri alanında istifade edebilecekleri en ciddi eser budur. Mesellle ilgili hemen tüm faydalı bilgiler burada toplu halde bulunabilir. Üslûbu basit ve sadedir. 214 kaynaktan istifade edilerek yapılmış ciddi bir araştırma mahsulüdür.[37]
Emsalu'l-Kur'ân Sahasında Yazılan Eserler:
1- Eminu'l-Hulî, el-Emsalu fi'1-Kur'âni'l-Kerim, basılmamış, Mustafa Nasıf kütüphanesinde mevcut. Kahire.
2- Mahmud b. Şerif, el-Emsalu fi'1-Kur'ân, Daru'l-Mearif, Mısır, 1965.
3- Nuru'1-Hak Tenvir, Emsalu'l-Kur'ân ve Eseruha fi'1-Edebi'l-Arabî Hatta Nihayeti'l-Karni's-Salisi'l-Hicrî, Mezuniyet tezi, basılmamış. Daru'l Ulum Fakültesi kütüphanesi. Kahire, tezler serisi, no.7.[38]
1- et-Tirmizî (ö.279/892) el-Emsâl mine'l-Kitâb ve's-Sünne.
2- İbnu'l-Kayyim el-Cevziyye (ö.751/1350) el-Emsal fi'l-Kur'âni'l-Kerim.
3- Abdurrahman Hasen el-Meydânî el-Emsâlu'l-Kur'âniyye[39]
[1] el-Akk, el-Furkan, s.286.
[2] es-Suyutî, el-İtkan, c.II.5.167; Mu'tereku'l-Ekran, Beyrut, 1988, c.I.s. 353; Muhammed b. Ali et-Tirmizi, el-Emsal Mine'l-Kitabi ve's-Sünne, Beyrut, 1989, s. 11-12.
[3] ez-Zemehşerî, Mahmud b. Ömer Carullah, el-Keşşaf an Hakaiki Ğevamidi't-Tenzil ve Uyuni'l-Ekavil fi Vucuhi't-Te'vil, Beyrut, trs. I, 195; es-Suyutî, el-İtkan, II, s. 167.
[4] Bkz. Habenneke, Abdurrahman Hasan el- Midanî, Emsalu'l- Kur'ân, Beyrut, 1992, s. 59-60.
[5] A.g.e., s. 59.
[6] İzzeddin b. Abdusselam, Kitabu'l-İşârâti'l-İcaz fi Ba'di Ahvali'l-Mecaz, Kahire, trs. s. 213.
[7] İbnu Manzur, Lisânu'l-Arap, c. XIII, s. 22.
[8] A.g.e., 22-23; Firuz'abadî, el-Kamus, c. IV, 49.
[9] el-İsfahani er-Rağıb el Huseyn, el-Müfredat fi Garibu'l-Kur'ân, Beyrut, trs, s. 462. Değişik tarifler için bkz. Ebu'l-Beka el-Kefevî, el-Külliyat, c. IV, s. 268; el-Akk, el-Furkan, s.287; Habbenneke, el-Emsal, s. 19; el-Kattan, a.g.e.. s. 282; Şehhate.a.g.e., s. 168.
[10] ez-Zemahşerî, c. I, s. 195
[11] ez-Zemahşerî, c. I, s. 195
[12] Bkz. Tirmizî, el-Emsal, s.13-19
[13] el-Kattan, a.g.e., s. 284
[14] es-Suyutî, a.g.e., II. 169
[15] Bkz. el-Kattan, a.g.e., s. 284; Şehhate, a.g.e., s. 168; el-Akk, el-Furkan, s. 289
[16] Bkz. el-Kattan, a.g.e.,s. 286; Şehatte, a.g.e., s. 172; el-Akk, el-Furkan, 329.
[17] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları, Timaş Yayınları: 66-68.
[18] Bkz. Abdülmecid el-Beyanuni, Darbû'l-Emsâl fi'l-Kur'ân, Beyrut, 1991, ş. 34-37.
[19] Habenneke, el-Emsal, a.g.e., s. 59; el- Beyanunî, a.g.e.,s.37-38. Örnek için bkz. Kur'ân-ı Kerim, el-Vaki'a, 22-23; el-Araf, 175-177; er-Ra'd 17.
[20] Habenneke, a,g,e, s. 59. Örnek için Bkz. Yasin, 78-82; er-Rüm, 27.
[21] Habenneke, a,g,e, s. 59. Örnek için bkz. İbrahim, 24-26; el-Ankebût, 41-43.
[22] el-Kattan, s. 288, ör. el-Hucurat, 12.
[23] Habenneke, a.g.e., s. 60; ör. el-Haşr, 21, er-Ra'd, 31.
[24] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 37; Ör. Hud, 24, 44.
[25] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 38-41. Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 68-69.
[26] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 51.
[27] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 51.
[28] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 55.
Biz Kur'ân mesellerinin bu özelliklerini el-Beyanuni"den aktardık. Ancak kendisinin verdiği örnekleri getirmedik. Çünkü kendisinin verdiği örneklerin tamamı mesel içermeyen ayetlerdendir. Oysa konumuz mesellerin özellikleri olduğundan örnekler mesel ihtiva en ayetlerden seçilmeli idi. Biz bunu yaparak özellikle mesel içeren ayetlerden örnekler seçtik.
[29] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 69-70.
[30] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 26.
[31] el-Beyanuni, Darbu'l-Emsal, s. 24
[32] Habenneke, a.g.e., s. 47-48.
[33] Bkz. Abdülkahhir el-Cürcanî, Esrârü'l-Belâğe, ba s. y.y. trs, s. 92-104; Zurzûr, s. 309; el-Beyânûnî, s. 34-37.
[34] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 70-71.
[35] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 71-72.
[36] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 72.
[37] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 72-73.
[38] Doç. Dr. Halil Çiçek, 20. Asırda Kur’an İlimleri Çalışmaları,Timaş Yayınları: 74.
[39] Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, s.177; Turgut, Ali, a.g.e., s.182-183 Doç. Dr. Halis Albayrak Tefsir Usulu, Kur’an Araştırmaları, Şule Yayınları: 158-159.
